Buxgalteriya hisobi va audit

Milliy valyuta barqarorligini saqlash; 
Toʻlov balansida muvozanatini saqlash; 
Savdo bilan bogʻliq moliyaviy operatsiyalarni osonlashtirish; 
Mamlakatning iqtisodiy oʻsish salohiyatini oshirish. 
Qonunchilikda koʻrsatilgan maqsadlarga erishish uchun Markaziy bankka quyidagi 
funksiyalarni bajarish masʼuliyati yuklangan:
Banknotlar va tangalarni muomalaga kiritish; 
Banklar va kredit tashkilotlari faoliyatini nazorat qilish; 
Xorijiy valyuta siyosati va operatsiyalarini shakllantirish va tartibga 
solish; 
Oltin operatsiyalarini tartibga solish; 
Milliy 
valyutaning 
kirib 
kelishi/chiqib 
ketishi 
hamda 
undagi 
tranzaksiyalarni shakllantirish va tartibga solish. 

---

91 
Islom inqilobidan keyin Markaziy bank islom bankchilik qonunini yaratishiga toʻgʻri 
keldi. 1983-yilda 
Eron Majlisi
tomonidan Islomiy bank faoliyati qonuni qabul 
qilindi. Ushbu qonun shaʼriy tijorat qonunlarining forsiy shia versiyasini tavsiflaydi va 
ruxsat beradi (kamroq “liberal” sunniy versiyasidan farq qiladi). 
[16]
 Ushbu qonunga 
koʻra, Eron banklari faqat foizsiz islomiy operatsiyalarni amalga oshirishi mumkin 
(chunki 
foizlar sudxoʻrlik yoki 
"ribo" 
hisoblanadi 
va Islom va Qurʼoni 
Karim tomonidan 
taqiqlangan). 
Ushbu 
operatsiyalar 
Mubodala
deb 
nomlangan 
"vaqtinchalik foyda" ulushi evaziga tovarlar va xizmatlar almashinuvini oʻz ichiga 
olgan tijorat operatsiyalari hisoblanadi. Amalda, Eron rasman "vaqtinchalik" deb 
ataladigan foiz stavkalaridan foydalanadi, chunki omonatchilarga toʻlanadigan yoki 
qarzdorlardan olingan stavkalar biznesning foydasi yoki zararini aks ettirishi 
kerak. 
[17]
 Ushbu qoidalarga koʻra, "dividendlar" deb ataladigan omonat stavkalari 
nazariy jihatdan bankning rentabelligi bilan bogʻliq. Yaʼni bank koʻproq foyda olsa, 
koʻproq dividend toʻlashi, kamroq foyd
a olsa, kamroq dividend toʻlashi, zararga kirsa, 
omonatchilar ham zararga sherik boʻlishi kerak. Biroq, aslida, bu dividendlar qatʼiy 
belgilangan daromad stavkalariga aylangan - omonatchilar banklar koʻradigan zarari 
natijasida hech qachon oʻz jamgʻarmalarini yoʻqotmagan va deyarli hech qachon 
vaqtinchalik oldingi foyda stavkalaridan koʻproq daromad ololmagan. Kreditlar 
boʻyicha hisoblangan foizlar "toʻlovlar" yoki korporativ foydaning ulushi sifatida 
taqdim 
etiladi. 
Bu 
kabi 
barcha 
operatsiyalar 
Muzoraba
, 
Forush 
Agʻsati
, 
Joala
, 
Salaf
va 
Qarz hasana
kabi 12 ta Islomiy shartnomalar orqali amalga 
oshiriladi. Ushbu shartnomalar va tegishli amaliyotlar tafsilotlari 
Eronning Foizsiz bank 
qonunchiligi
va uning koʻrsatmalarida keltirilgan. Bank tomonidan jismoniy yoki 
yuridik shaxsga maʼlum muddatga beriladigan foizsiz, notijorat krediti (anʼanaviy bank 
ishidagi talab qilib olinguncha omonatlarga o'xshash). Bir tomonning (jael, bank yoki 
ish beruvchi) shartnoma shartlariga muvofiq belgilangan xizmatni koʻrsatish evaziga 
boshqa tomonga maʼlum pul (joal) toʻlash majburiyati. Xizmat koʻrsatuvchi tomon 
"Amel" (agent yoki pudratchi) deb nomlanadi. Bogʻ yoki bogʻ egasining boshqa taraf 
(Amel yoki Agent) bilan bogʻ yoki bogʻ hosilini yigʻish va uni belgilangan nisbatda ikki 
tomon oʻrtasida taqsimlash maqsadida tuzilgan shartnoma. Oʻrim-yigʻim bogʻ yoki 
bogʻdagi o'simliklarning mevalari, barglari, gullari va boshqalar boʻlishi mumkin. Bank 
(Muzor) yerni dehqonchilik qilish va hosilni ikki tomon oʻrtasida belgilangan nisbatda 
taqsimlash uchun maʼlum bir muddatga boshqa tomonga (Amel yoki Agent) 
topshiradigan shartnoma. Bank naqd kapitalni 
taqdim etish majburiyatini olgan 
shartnoma va boshqa tomon (Amel yoki Avent) kapitalni tijorat maqsadlarida ishlatish 
va foydani amal qilish muddati oxirida ikki tomon oʻrtasida maʼlum nisbatda taqsimlash 
majburiyatini oladigan shartnoma shakli. Standard & Poor's reyting agentligi 
maʼlumotlariga ko'ra, shariy halol aktivlar miqdori dunyo boʻylab qariyb 400 milliard 
dollarga yetgan va potentsial bozor 4 trillion dollarni tashkil etadi . Eron, Saudiya 
Arabistoni va Malayziya eng 
yirik 
shaʼriy 
halol 
aktivlarga 
egalik 
qiladi. 
XVJ maʼlumotlariga koʻra, islom banki sof monetar chayqovchilikni taqiqlaydi va 
bitimlar real iqtisodiy faoliyatga asoslangan boʻlishi kerakligini taʼkidlaydi va shuning 
uchun moliyaviy tizimlar barqarorligi uchun anʼanaviy bankdan koʻra kamroq risk 
tugʻdiradi. Eronning foizsiz bank qonuni sudxo‘rlik yoki riboni qonuniylashtirish 
uchun sharoit yaratgan. Amaliyotda barcha banklar oʻz qarz oluvchilardan yiliga 

---

92 
kamida bir marta Markaziy bank tomonidan tasdiqlangan foiz stavkasi boʻyicha 
oldindan belgilangan miqdorda komissiya undiradilar. Ushbu shartnomalar doirasida 
hech qanday tovar yoki xizmatlar almashtirilmaydi va banklar kamdan-kam hollarda 
tijorat riskini oʻz zimmalariga oladilar. Koʻchmas mulk, qimmatli qog'ozlar, bank 
kafolatlari va asbob-uskunalar kabi yuqori qiymatli garov taʼminoti vositalari bilan har 
qanday risk xavfi yoʻqoladi. Qarzdor toʻlovni toʻlamagan yoki bankrot boʻlgan taqdirda
, 
asosiy qarz, kutilayotgan foizlar va kechiktirilgan toʻlovlar garov taʼminotiga egalik 
qilish yoki sotish orqali undiriladi. 2005-yilda hukumat Markaziy bank va tijorat 
banklariga, asosan davlatga tegishli boʻlgan banklarga mart oyigacha mamlakatda 
elektron pullar muomalasini amalga oshirish uchun barcha zarur infratuzilmalarni 
(tartibga solish, apparat, dasturiy taʼminot) yaratish 
boʻyicha topshiriq berdi. Ushbu reja 
hali toʻliq amalga oshmagan boʻlsa-da, mahalliy debet kartalari endi odatiy holga 
aylandi va milliy miqyosda elektron tijoratning oʻsishi, shuningdek, elektron hukumat 
tashabbuslarini toʻliq amalga oshirish yoʻlidagi asosiy toʻsiqni olib tashladi. Biroq, Eron 
hamon naqd pulga asoslangan iqtisodiyot boʻlib qolmoqda. Markaziy bank Eron 
banklarining rialdagi operatsiyalarini hisob-kitob qilish uchun asosiy markaz sifatida 
Real vaqt rejimidagi yalpi hisob-kitob tizimini (SATNA) ishlab chiqdi. 2006/07-yillarda 
ushbu tizimning birinchi va ikkinchi bosqichlarini amalga oshirish natijasida hisobot 
yilida banklararo maʼlumotlarni 
uzatish tarmogʻi (Shitob bank tizimi) va 
banklararo kliring markazi orqali real vaqt rejimida hisob-kitoblar boshlandi. 2007/08-
yildan boshlab bankdan bankka va mijozdan mijozga oʻtkaziladigan toʻlovlar ham 
SATNA orqali amalga oshirila boshlandi. 2006/07-yil oxirida qiymati kichik boʻlgan 
katta hajmdagi toʻlovlarni real vaqt rejimida oʻtkazish uchun Chakana pul mablagʻlarini 
oʻtkazish tizimi (SAHAB) ishga tushirildi va 2007/08-yillarda yanada rivojlantirildi. 
Bundan tashqari, Eronning Shitob tizimini boshqa mamlakatlarning axborot uzatish 
tarmoqlariga ulash rejalari ham bor. 
2011-yilda ikkita yangi toʻlov tizimi ishga 
tushirildi: turli qimmatli qogʻozlarni, xususan hukumat va Markaziy bank 
obligatsiyalarini joylashtirish va hisob-kitob qilish uchun elektron infratuzilma sifatida 
Qimmatli qogʻozlar boʻyicha naqd pulsiz hisob-kitob tizimi (TABA). Individual va koʻp 
martalik toʻlov topshiriqlarini qayta ishlash, xalqaro bank 
kartalarini qabul qilishi uchun 
Eronning banklararo maʼlumot uzatish tarmogʻini (Shitob) boshqa bankomat va POS-
kommutator tizimlariga ulash, POSlarni markazlashtirish va qayta tashkil etish tizimi 
elektron karta toʻlovlar tizimini loyihalashtirish (SHAPARAK) maqsadida 
avtomatlashtirilgan hisob-kitob markazi (PAYA) tizimini ishga tushirildi.