Buxoro davlat universiteti

1.3. Yordamchi so’zlarni o’rgatish jarayonida nutq o’stirish.

”Ona tili ” dasturida yordamchi so’zlarni takrorlashga 1soat ajratilgan bo’lib, 7-sinf ”Ona tili” darsligida 72-mashqda ”Insoniy hayot” matni keltirilib, savol va topshiriqlar berilgan. O’quvchilar mashq shartiga ko’ra matnni navbat bilan o’qib savollarga javob beradilar, matandagi uchun, bilan, kabi, sari so’zlarining ma’no va vazifalarini izohlaydi, shu so’zlarni qatnashtirib gaplar tuziladi.

Namuna:

1.Salima darsni puxta tayyorlagani uchun ”5” baho oldi. 2. G’ayrat bilan mindi otning beliga. 3. Seningdayin bahodir-la mag’rurdir, Turon, buning kabi alloma-la faxrlanar jahon. 4. Oyqiz bug’doyzor sari shahdam qadamlar bilan yurib ketdi. Shundan so’ng mustaqil ish topshirildi. Buning uchun quyidagi terma gaplardan foydalanish tavsiya etiladi. 1.Man orqada edim, Toshpo’lat oldinda edi. Avval u kirdi, uning orqasidan men kirdim. 2. Bu gapning mazmunini u keyin tushundi. Men sendan keyin boraman. 3. Bolalardan bittasi nima bo’ldiyu, xarsangga qoqilib yiqiladi. 4. Momaqaldiroq bo’ldi-yu lekin yomg’ir yog’madi. 5. Mashq boshlanishiga uch daqiqa qoldi-ya! 6. Faqat ikki bolagina indamay qoldi. 7. Axir menga kam so’z berildi. O’quvchilar terma gaplarni ko’chiradilar, yordamchi so’zlarni topib tagiga chizadilar. Mustaqil ish bajarilgach ikki o’quvchiga o’qitish orqali tekshiriladi.

Namuna:

1.Men orqada edim, Toshpo’lat oldinda edi. Avval ukirdi, uning orqasidan men kirdim. 2. Bu gapning mazmunini u keyin tushundi. Men sendan keyin boraman. Mustaqil ishdan so’ng ijodiy ish topshiriladi. O’qituvchi o’quvchilarga yordamchi so’zlarni qatnashtirib, 4ta gap yozishni topshiradi. O’quvchilar bu topshiriqni bajaradilar.

Namuna:

1.Marraga avval Salim, keyinRahim yetib keldi.

2.Gulnonora bilan Ra’no tanlovga tayyorlanishdi.

3. Sinf yig’ilishida faqat Shuhrat qatnasha olmadi.

Ijodiy ishdan so’ng saylanma diktant bo’ladi. Buning uchun quyidagi

terma gaplardan foydalanish mumkin.

1. Bularning barchasi siz uchun. 2. Bu yaqinlikni televizor orqali eshitdik. 3. Salimjon yosh, lekin tadbirkor yigit edi. 4. Rahima shamollagani uchun kecha darsga ketmadi. 5.Yigit sevinib ketganidan hatto gapiraolmay qoldi. 6. Bog’ tinch, faqat g’ir-g’ir shabadayu, chumchuqlar chirqillashigina tinmas edi. O’qituvchi terma gaplarni o’qiy boshlaydi. O’quvchilarga yordamchi so’zlarni aytadi. Diktant tugagach, o’quvchilarga o’qitish orqali tekshiriladi.

Namuna:

1. Uchun, orqali. 2. Lekin. 3. Hatto, faqat “Ko’makchi” ni O’rgatishni darslik

ustida ishlash bilan boshlash mumkin. Bunda o’qituvchi o’quvchilarga darslikda ko’makchi haqida berilgan materialni o’qishni aytadi. Bir necha daqiqadan so’ng suhbat uchun quyidagi savollarni o’rtaga tashlaydi; 1.Qaysi so’zlar sof ko’makchilarga kiradi? 2. Qaysi so’zlar ko’makchi vazifasida qo’llanadi? 3. Ko’makchilar qanday ma’nolarni bildiradi? O’qituvchi o’quvchilar javobini to’ldirib, ko’makchilar payt o’xshashlik, harakatning yuzaga kelish o’rni kabi ma’nolarni kam bildirishini eslatadi. Ko’makchi uning turlarini mutahkamlash uchun mustaqil ish o’tkziladi. 1. Ukasi bilan suv yoqasidan ketib borardi. 2. Hamma narsa insonga egsin bo’yin, inson uchun ishlab tursin tinmayin. 3. Gaplashib o’tirdik. Oldingi hazil gaplarim uchun o’zim uyalib ketdim. O’zimni ovitish uchun boshqa narsalar haqida o’ylay boshladim. 4. Oygul turishi bilan saroy charaqlab ketdi. 5. Bahor kelishi bilan daraxtlar yashil barg yozadi. 6. Bliq ovlash uchun olib kelingan barmoqlar hali bir marta kam suvga tashlangani yo’q. 7. Inson uchun fazlukamol lozim. O’quvchilar terma gaplarni o’qiydilar, ko’makchilarni o’z oldidagi mustaqil so’z bilan birga ko’makchilar, ko’makchilarning ma’nosi aniqlab yoniga yozadilar.

So’zlarning aloqa-munosabat shakillarini o’rgatishni darslik ustida ishlash bilan boshlash mumkin. Bunda o’quvchilarga darslikda so’zlarnong aloqamunosabat shakillariga doir berilgan materialni o’qib chiqishtopshiriladi. Bir necha daqiqadan so’ng quyidagi savollar o’rtaga tashlandi. 1. So’z o’zgartuvchi qo’shimchalar birikish xususiyatiga ko’ra necha guruhga bo’linadi? 2. Ismlar tarkibiga qaysi turkumlar kiradi? 3. Sof fe’l tarkibiga qaysi vazifadagi so’zlar kiradi? 4. O’zgarmas so’zlar tarkibiga qaysi so’zlar kiradi? O’quvchilar savollarga javob bergandan so’ng o’qituvchi aloqa-munosabat shakillarini eslatib, ularning vazifalarini aytadi. So’zlarning aloqa-munosabati shakillarini mustahkamlash, o’quvchilar nutqini o’stirish maqsadida mashq ishlandi. Buning uchun darslikdagi 116 – mashqdan foydalanish tavsiya etiladi. O’quvchilar terma gaplarni navbat bilan o’qiydilar gaplarga ajratib ko’rsatilgan so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar qaysi so’z turkumlariga qo’shilib kelganligini aytadilar.

Namuna:

1. U darrov qizilini (egalik va kelishik) qizilga (kelishik) oqqini (egalik, kelishik) oqqa (kelishik) ajratdi. 2. Istiqlolning (kelishik) beshinchi yilida (egalik, kelishik) bizda (kelishik) yangi turdagi yengil mashinalarni (kelishik) ishlab chiqarib yo’lga (kelishik) qo’yildi.

Mashq ishlangach, o’quvchilarga mustaqil ish topshirildi. Buning uchun darslikdagi 118-mashqdan foydalanish mumkin. O’quvchilar mashqdagi topshiriqqa asosan terma gaplarni o’qib, ularga ajratib ko’rsatilgan-ga, -dan, -da qo’shimchalarini uchun, bilan, sari, sababli, tamom, tufayli, uzra, orqali ko’makchilaridan mosi bilan almashtirib, gaplarni ko’chiradilar. Mustaqil ish bajarilgach, ikki-uch o’quvchiga o’qitish orqali tekshirildi.

Namuna:

1. Xatdagi barcha xatdor qizil qalam bilan tuzatilgan edi. 2. Mehmon boshini

ko’tarib biz tamon qaradi. Ijodiy ishdan so’ng kichik bayon o’tkaziladi. Bayon uchun “Ulug’bek rasatxonasi” matnidan foydalanish tavsiya etiladi.