Cəbrayılova Şəmail İsrafil qızı Azərbaycanda maliyyə bazarının formalaşması problemləri” mövzusunda magistr dissertasiyasi

2.3. Valyuta bazarı, onun tənzimlənməsi problemləri

Valyuta bazarı dedikdə, valyutaların ticarəti, yəni bir valyutanın digərinə dəyişdirilməsi həyata keçirilən pul bazarı sektoru başa düşülür. Hazırda valyuta bazarı dünya iqtisadiyyatının mühüm elementi sayılır. Dünya valyuta bazarı ayrı-ayrı dövlətlərin valyuta bazarlarından ibarətdir.

Bir ölkənin milli valyutasının digər ölkənin valyutası dəyişdirilməsi valyuta konvertasiyası adlanır. Valyuta bazarlarında əməliyyatların müntəzəm olaraq aparılmasının zərurililiy vahid dünya pulunun yoxluğundan irəli gəlir və bu da valyutaların müntəzəm şəkildə konvertasiya olunmasını tələb edir. Hazırda elə ödəniş vasitəsi yoxdur ki, xarici bazarda biznes subyektlərilə sövdələşmə aparıldıqda beynəlxalq tədavül vasitəsi kimi istifadə olunsun.

Xarici valyutalarla sövdələşməlır bəzi ölkələrdə məhdudiyyət qoyulmadan aparılır. Bu, inkişaf etmiş bazar iqtisadiyyatına malik olan ölkələrin hamısında (ABŞ,Kanada, Qərbi Avropa ölkələri, Yaponiya) müşahidə olunur. Başqa ölkələr-də hakimiyyət və idarəetmə orqanları çox zaman milli bazarda xarici valyutaların dövriyyəsinə inzibati qaydada məhdudiyyətlər qoyurlar. Bu adətən güclü xarici valyutalar tərəfindən sıxışdırılıb çıxarılmaması məqsədilə milli valyutanın müdafiəsi, yəni möhkəmləndirilməsi üçün edilir.

Belə məhdudiyyətlər postsovet ölkələrinin iqtisadiyyatında tətbiq edilir. Onlar, xarici banklarda valyuta hesabları açmaqla, aparılmış əməliyyatlardan əldə edilmiş valyuta gəlirinin sahibkar şirkətləri tərəfindən saxlamaqla, dövlət sərhədləri vasitəsilə valyuta qiymətlərinin yerini dəyişdirməklə, xarici valyuta ilə ticarət əməliyyatlarını əhatə edirlər.

Keçən əsrin sonlarında güclü xarici valyutaların, hər şeydən əvvəl ABŞ dollarının nisbətən sabitliyi fonunda rusiya rublu qeyri-sabitlik nümayiş etdirdi. Bir çox fiziki və hüquqi şəxslər müvəqqəti sərbəst pul vəsaitlərini xarici valyutaya çevirmək, o cümlədən nağd ABŞ dolları almaq, və ya xarici kommersiya banklarında dollar hesablarından istifadə etməklə saxlamağı üstün saydılar. Bu təzahür rusiya iqtisadiyyatının dollarlaşması adlandırılmışdır. Təqribi hesablamalara keçən əsrin son onilliyində nəqd ABŞ dollarının 40 faizə qədəri Rusiya bazarlarında tədavül edirdi, yaxud cəvahirat qismində Rusiya əhalisi tərəfindən istifadə olunmuşdur. Hər gün Şeremetyevo beynəlxalq aeroportuna içərisində dollarlarla dolu kisələr olan təyyarələr gəlirdi. Bu dollarlar ABŞ Federal ehtiyat sistemi banklarından birbaşa Rusiya bazarına daxil olurdu.

Sonda vəziyyət elə gətirdi ki, şərti hesablaşma vahidi (şərti vahid) qismində ABŞ dollarından istifadə etməklə daxili əmtəə və xidmətlər bazarında sövdələşmə həyata keçirmək üçün Rusiya sahibkarlarına icazə verildi. Bu qayda hazırda müxtəlif sazişlərin bağlanmasında və icrasında geniş istifadə edilir. Sonralar şərti vahid qismində ABŞ dolları ilə birgə evrodan da istifadə edilməyə başlandı. Şərti vahidin istifadəsi bir çox Rusiya sahibkarının öz milli valyutalarına-rubla inam-sızlığı, təklif edilən əmtəə və xidmətlərin dəyərini möhkəm ifadə etmək arzuları ilə şərtlənmişdi. Razılaşmaların kəmiyyət parametrlərinin şərti vahidlə ölçülməsi adətə çevrilmiş və Rusiya biznesində az qala yeni ənənə kimi çıxış etmişdir.

Müasir dövrdə tədavüldə olan bütün milli valyutalar aşağıdakı növlərə bölünə bilər:

•