D. A. Nabiyeva, H. R. Zokirova O‘zbek tili fonetikasi

Umumiy fonetika 
turli tipdagi tillarning nutq tovushlarining xilma-xilligini 
o’rganuvchi bo’lim. U turli sistemalar tillarida inson nutq apparatining tovush hosil 
qilish imkoniyatlarini, nutq organlari yordamida tovushlarni hosil qilish usullari va 
ulardan nutqda foydalanish imkoniyatlarini o’rganish kabi masalalar bilan 
shug’ullanadi. U alohida va qarindosh tillarning fonetik sistemasini batafsil va chuqur 
o’rganish hamda natijalarni umumlashtirish asosida hosil qilinadi. Demak, tillarning 
fonetik xususiyatlari qanchalik chuqur va izchil o’rganilsa, umumiy fonetika uchun 
manba shunchalik boy bo’ladi. 
Xususiy fonetika
muayyan bir tilning fonetik bazasini, fonetik qonuniyatlarini 
umumiy fonetika qonuniyatlariga bo‘ysunadi va uning qonuniyatlari asosida faoliyat 
olib boradi. Xususiy fonetika muayyan bir tilning amaliy fonetikasi hisoblanadi. U 
turli farazlar, gipotezalar, postulatlardan xoli bo‘ladi. Muayyan tilning artikulyatsion 
bazasi, uning artikulyatsion imkoniyati, akustik refrezentatsion usuli asosida ish 
ko‘radi. Mazkur tilning fonetik ifoda bazasi bilan bog‘liq barcha jarayonlar xususiy 
fonetikada o‘rganiladi. 
Tarixiy fonetika 
ma’lum bir tilning tovush sistemasini tarixiy rivojlanishda 
o’rganadi, ya’ni til taraqqiyotining turli davrlarida tovush sistemasidagi tarixiy 
o’zgarishlarni, ularning o’zgarish sabablarini tekshiradi. Jonli so’zlashuv nutqi, 
qarindosh tillar tadqiqi natijasida olingan natijalar, til taraqqiyotining turli davrlariga 
mansub yozma yodgorliklar tarixiy fonetika uchun manba bo’ladi. 
Tovushlarning tadrijiy taraqqiyoti shu tilda gaplashuvchi xalqning tarixi bilan 
bog‘liq ravishda o‘rganiladi, tarixiy sabablari aniqlanadi. Masalan, o‘zbek tilida hozir 
v 
fonemasining ikkita – lab-lab, lab-tish varianti bor. Tarixiy fonetika 
v
fonemasidagi 
shu belgilarning kelib chiqish sabablarini quyidagicha izohlaydi: lab-lab varianti 
(v)o‘zbek tili uchun birlamchi va qadimiy fonema hisoblanadi. Sof o‘zbekcha va asl 
turkcha so‘zlarda bu tovushning lab-lab varianti ishlatiladi. Masalan, 
ov, suv, yayov, 
qovun, haydov, yaylov
kabi. O‘zbek tilining keyingi paytda boshqa tillarbilan 
munosabati kuchayishi natijasida bu fonemaning lab-tish varianti yuzaga keladi. Bu 
variant boshqa tillardan, xususan, arab, 
fors
va rus tillaridan o‘zlashgan 
va’da, vido, 
vint, vagon, vaqt, viloyat
kabi so‘zlarda uchraydi. 
Turli davrlarda yaratilgan yozma yodgorliklar, turli gruppa va shevalarga xos 
bo‘lgan og‘zaki nutq materiallari tarixiy fonetika uchun asosiy manba sifatida xizmat 
qiladi. 
Tarixiy fonetika umumiy fonetikaga, qiyosiy fonetikaga va hozirgi tilning 
fonetikasiga oid materiallardan ham foydalaniladi.