D ədə Qorqud ● 2016

Məsələnin qoyuluşu. Azərbaycan xalqının dini dünyagörüşünün müəyyən bir dövrünü – mərhələsini təşkil edən ağac pirlərlə bağlı inancların izlərini araşdırmaq, problemi bu istiqamətdə öyrənmək əsas götürülmüşdür.
Ağac kultunun əski türk inanc sistemindəki yerini müəyyənləşdirmək üçün ağac tapınaqları ilə bağlı inancların tədqiqata cəlb olunması olduqca vacib və əhə­miyyət­li­dir. Özündə qədim dünyagörüşü, etiqadı daşıyan ağac pirləri insan-təbiət müna­sibət­lə­rini, insan-tanrı haqqında düşüncələri özündə təzahür etdirməklə həm də inanc-kult sis­temini, əski dini dünyagörüşümüzü elmi şəkildə araşdırmaq, əsaslı surətdə bərpa et­mək üçün bir vasitədir. Mifoloji təfəkkür sisteminin lazımınca öyrənilməmiş prob­lem­lə­rindən biri də ağac kultudur. Azərbaycanda olan pir və ziyarətgahların bir hissəsi ağacla bağlıdır. Bəşər övladının həyatında hər zaman gərəkli olan ağac ulu baba­la­rı­mı­zın mənəvi dün­yasına hakim olmuş, mifoloji düşüncədə müqəddəsləş­dirilərək, canlı və can­sızların, kai­natın yaradıcısı Tanrı ilə insan arasında əlaqələn­dirici “vasitə” kimi də­yər­ləndirilmişdir. Tanrıçılıq dininə tapınan türk-oğuz tayfaları sonrakı mərhələlərdə atəş­pərəstlik, xris­tianlıq, islam kimi dinlərin təsirinə məruz qalsalar da, əski dünya­görüşün izlərinə çağdaş dövrümüzdə də rast gəlinir. Görkəmli tarixçi alim Zelik Yam­pol­ski yazır ki, Azərbay­canda yaşamış qədim türklərlə müasir azərbaycanlıların inanc sis­temində ümumi bir bağlılıq heç vaxt qırılmamışdır (1, 274). İ.Meşnikov XIX-XX əsr­lərdə mövcud olan pirlərin tarixinin hətta Daş dövrünə yaxın olduğunu qeyd edir (1, 274).

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində mövcud olan ağac pirləri həm də tanrıçılıq dininin yadigarıdır. Ağac pirlərinin nəinki Azərbaycanda, həm də digər türk xalq­larının yaşadığı bölgələrdə də mövcudluğu göstərir ki, ağac türklərin həyatında ötəri hadisə olmayıb, dini-fəlsəfi, bədii düşüncələrdə müstəsna yer tutaraq gələcək həyatı, dünyagörüşü istiqamətləndirən, formalaşdıran bir inanc sistemi olmuş­dur. “Bəzi qaynaqlarda Ərtoğrul bəyin, bəzi qaynaqlarda isə Osmanlı imperatorlu­ğunun qurucusu olan Osman Qazinin yuxusuna girib hakimiyyətinin haralaracan uzanacağını xəbər ve­rən də hər tərəfə qol-budaq atan, Tanrını simvolizə edən “müqəddəs” ağacdır” (4, 17).

Tanrının yaratdığı təbii nemətlər içərisində həyat üçün zəruri olan varlıqlardan və ən əsaslarından biri ağacdır. Min bir dərdin dərmanı olan bitkilərin, vitaminlərlə zəngin meyvələrin, oksigen mənbəyi olan yaşıllıqların rolunu, əhəmiyyətini qiy­mət­lən­dirən ulularımız ağacsız həyatın mümkünsüzlüyünü görərək ona sayğı ilə yana­şaraq tarixin hər dönəmində etiqad etmişlər. Qafqaz türklərinin dini dünyagörüşünün, inanc-etiqad sisteminin müəyyən tərkib hissəsini təşkil edən ağacla bağlı qədim tarixə malik tapınaqlar qurbanvermə, ibadət, şəfatapma və digər arxaik ayinləri icraetmə məkanı kimi müqəddəsliyini min illər boyu qoruyub saxlamışdır. İslamdan öncə Azərbay­canda yaşayan bir çox türk tayfalarının inancına görə, zoomorfik varlıq olaraq el-obanı, yurdu, vətəni qoruyan ağac həm də atılmış, kimsəsiz körpələri, hətta sev­gililəri qoruyan bir obraz kimi dəyərləndirilir. Ağaca inam tapınaq və pirlər vasitəsilə xalq yaddaşında qalmaqla bərabər, mifoloji folklor örnəklərində də qorunub saxlanılmışdır. Professor Ş.Cəmşidov Qarabağda xalq arasında müqəddəs ağac pirlər haqqında çoxlu əfsanə və rəvayətlərin yaşadığını qeyd edərək yazır ki, arandan-dağa, dağdan-arana köç edənlər öz artıq ev əşyalarını müqəddəs ağacın dibinə əmanət qoyub gedər və ağa­cın qorxusundan heç kəs aylarla sahibsiz qalan əşyalara toxun­mazdı. Belə müqəddəs ağacların dibində qılınca and içmək Quran andına bərabər sayılırdı (8, 94).

Xalqımızın etnogenezini, tanrıçılıq inanışını, islamaqədərki dini dünyagörüşü­nün inkişafını öyrənməkdə əsas olan müqəddəs tapınaqlar – ağac pirləri son dövrlərə qədər mühafizə olunmuşdur.Topağac, Top Musalla, Palıd, Tək dağdağan, Söyüd, Çinar ağacı, Saqqız ağacı, Alçalı, Kamo, Tərtər, Köhnə Xudat, Qamqam adlı ocaqlar ağacla bağlı pirlərdir. “Dağdağan ağacı” piri (Cəbrayıl), “Qırxlar baba – Dağdağan ağacı” (Şamaxı), “Çinar ağacı” piri (Xaçmaz-Ləcət kəndi), “Çinar piri” (Xaçmaz, Çi­nartala kəndi), “Mıxlı çinar” piri (Dəvəçi, Qalaaltı), “Veys baba” (Ağdaş) ocaqları da ağacla bağlı çox məşhur pirlərdir. (1, 278).

Araşdırmalar göstərir ki, Qafqaz bölgəsində çinar, ağcaqayın, palıd, dağdağan, alma, alça, tut, zoğal ağacları ilə bağlı tapınaqlar daha çoxdur. Belə ziyarətgahlara hələ də kəramət sahibi kimi tapınmanın kökündə həm də min illərin sınağından çıxmış daxili, psxoloji bir inam durur.

Övladı olmayan qadınların niyyət edib tənha ağac pirlərə parça, əsgi bağla­maları və ağac vasitəsilə Tanrıdan övlad diləmələri çağdaş dövrümüzədək gəlib çatmışdır. “Manas” dastanında da göstərilir ki, övladı olmayan qadınlar alma ağacının altında rəqs etməklə övladlarının olacağına inanırmışlar (7, 90).

Gah ata, gah ana başlanğıcı kimi dəyərləndirilən ağac mifoloji təsəvvürlərdə bə­şə­riyyətin totem əcdadı sayılmış, buna görə də türk mifologiyasında müqəddəs ağac­la­rın kəsilməsinin yol­verilməz olduğunu görürük. Əski inam sistemi ilə sıx bağlı olan, qədim mifoloji görüşləri özündə əks etdirən yasaqlardan da aydın olur ki, çinar, qoz, dağdağan, zoğal, tut, qarağac, əncir ağaclarını kəsən xeyir tapmaz.

Ağac pirlərinin bu qədər geniş yayılması göstərir ki, ağac kultu ötəri bir dini dünyagörüş, inanc, keçici mərhələ olmayıb, hətta yeni bir dini mərhələnin başlanğıcı olan İslamda da yaşantısını qoruyub saxlamışdır. İslam əvvəlki tapınaqları, o cüm­lə­dən, ağacla bağlı tapınaqları sıxışdırıb aradan çıxara bilmədi. Yazılı qaynaqlar, arxeo­loji materiallar, müxtəlif tədqiqat əsərləri, mifoloji rəvayətlər, folklor mətnləri ağac pirlərlə bağlı onu deməyə əsas verir ki, bu cür tapınaqlar tanrıçılıqdan çağdaş döv­rü­müzədək mövcud olmuş, İslamdan sonra bir qədər islami məzmun verilsə də, əsl mahiyyətini dəyişməmiş, yaşantısını saxlamışdır.

Ağac pirlərinə dağlıq bölgələrdə, yüksəkliklərdə daha çox rast gəlinir. Ə.Ələk­bərli “Qax: folklor-etnoqrafik etüdlər” kitabında yazır: “Qax rayonunun İlisu kəndi yaxın­lığında bir dağın ətəyində qoz ağacı var. Bura əski zamanlardan tapınaq kimi tanınır. Bu ocaq “Qoz piri” adlanır. Şəfa tapmaq üçün bura gələn xəstələr, övlad istəyən qadınlar bu piri ən müqəddəs bir qüvvə kimi qəbul edirlər. Qədimdən bəri insanların ağacda gördükləri artım, xüsusilə çoxlu meyvə gətirməsi belə bir etiqadın yaranmasına səbəb olmuşdur. Qaxla İlisu arasında Qarabulaq adlı yerdə “Zoğal pir” var. Zoğalın budaq­larına ip, sap, əsgi parçası, yun qırığı, kağız pul və s. bağlayırlar (6, 183-184).

Tapınaqları ziyarət edənlər arzuları hasil olsun deyə ağaca güllü parça, rəngli ip, yaylıq, yaxud da onların əvəzinə bəzən də at tükündən toxunmuş ip bağlayırlar ki, bu da, görünür, at arxaik ritualının izlərini mühafizə edib qorunması ilə bağlıdır.

Müqəddəslik statusunda olan belə tapınaqlardan biri Şamaxıda ümidsiz insan­ların üz tutduğu “Alçalı pir” ziyarətgahıdır. “Öskürək ağacı” adlandırılan həmin ağac qara öskürək xəstəliyinə tutulan insanlar tərəfindən şəfaverici xüsusiyyətləri ilə tanınır. Həmin ağacın ziyarətinə gedənlər yumurtanı yedikdən sonra qabığını dəlib ağacdan asırlar. Ziyarətə gələnlər ehtiram nişanəsi olaraq rəngbərəng, güllü, xüsusilə də qırmızı rəngdə qumaş parça ilə onu bəzəyirlər (3, 127).

Burada, göründüyü kimi, mifoloji düşüncə üçün xarakterik olan iki əsas element var: şəfaverici ağac və yenidən doğulmanın simvolu olan yumurta. Yumurta iki duru­mun, yəni xəstəliklə, sağlamlığın arasında olan keçid vasitəsidir. Yumurtanı yemək bir durumdan o birinə keçidi bildirir. Bu keçid ağac pirində və bilavasitə ağacın iştirakı ilə baş verir. Ağacın həm də totem əcdad olduğunu nəzərə alsaq, demək, ağac Yer Ana kultunun paradiqması kimi, ziyarətçini xəstə vəziyyətində (mərhələsində) “yeyir”, sağ­lam olaraq “doğur”. Uşağı olmayan qadınların özlərini ağac pirlərində ağaca sürt­mə­lə­rini yada salsaq, burada ağacın əcdad-valideyn rolu çox asanlıqla üzə çıxır.

Ağacla bağlı tapınaqların kəramət sahibi, möcüzəvi, xariqüladə gücə malik ol­ması əski zamanlardan dövrümüzə qədər bir dilək, istək, arzu obyekti kimi möv­cud­lu­ğu bir tərəfdən Tanrıya tapınmaq üçün bir vasitə olması ilə bağlı idisə, digər tərəfdən ağacın şəfavermə xüsusiyyətlərindən irəli gəlir.

M.Ş.Vazeh ağaca tapınmanı səyyari bir həyat sürən qoca zahidlə bitkiyə, yaşıllığa hədsiz maraq göstərən Zərdüşt peyğəmbərin söhbətində belə təsvir edir: “Bitkilərin kökünü yeməklə 20 ildir ki, insanlardan uzaq, sükuta qərq olmuş səhralarda ancaq Allaha dua edərək ruhən dincələ bilmək üçün yalqız yaşayıram” – deyən qocaya Zərdüşt peyğəmbər belə cavab verir: “Sənin iyirmi il in­san­lardan uzaq düşüb tək-tənha yaşamağındansa, o susuz səhralarda bir ağac əkib-becərməyin, ona qulluq etməyin daha müqəddəs iş olardı” (11, 194).

Xalq arasında belə bir inam da var ki, ağac dibi sulamaqla dünyasını dəyişən əziz­lərinin günahını yumaq olar. Ağac kultuna inam öz yaşantısını XX əsrdə də mühafizə edib saxla­mışdır. Hətta sovet dönəmində, 20-30-cu illərdə Qarabağ yaylaq­larında elat əhali Dünya ağacının rəmzi olaraq oba yaxınlığındakı yüksəkliyə bir paya sancar, məhərrəmlikdə Aşura günü ilə bağlı mərasimi onun dövrəsində icra edərmişlər. “Qətl ağacı” kimi tanınan bu cür “ağaclara” “dilək ağacı” da deyərdilər. Ağac mifi ilə bağlı inamlar İslam dövründə formasını nə qədər dəyişsə də, mifoloji məzmununu saxlamışdır. Bir çox türk xalq­larının inamına görə cavan ağacın yıxılması ailənin bir cavan üzvünün, yaşlı ağacın yıxılması isə yaşlı adamın dünyasını dəyişəcəyi kimi yozulurdu. Bir xakas qadını övladının ölümünü belə təsvir edir: “Yuxuda ağcaqayın ağacından bir neçə budağın qırıldığını görmüşdüm. Səhər tezdən uşaq xəstələndi, axşam isə dünyasını dəyişdi” (10, 66). Görünür, “cavan ağacı kəsmək günahdır” inamı da bu cür əski inancların yaşantısıdır. Xalq təfəkküründə ağac həm də uzunömürlülük rəmzidir. Xalq arasında “Hərə bir ağac əkib becərməlidir” deyimi də bu düşüncədən qaynaqlanır. Ağac həm də məhsuldarlıq, doğum rəmzidir. Bir çox səyyahlar qeyd edir­lər ki, “qazaxlar səhralardakı tək ağacı, Altay türkləri isə tək-tənha çinar ağaclarını pir hesab edərək ona qurban gətirərdilər” (8, 92).

Azərbaycanda yaşayan hunlar isə daha çox palıdı müqəddəsləşdirmişlər. Azər­baycan Respublikasının Dövlət Gerbində, o cümlədən polis geyim formalarında palıd yarpağının təsviri uzunömürlülük rəmzi olaraq əski çağlardan mövcud olmuş ağac kultu ilə bağlı düşüncənin bir nümunəsidir. Çinara isə Azərbaycanın, demək olar ki, bütün bölgələrində ehtiramla yanaşılmışdır. Çinar folklorda, eləcə də xalq arasında daha çox “Xan çinar” adı ilə tanınır. Xan epiteti ilə bağlı M.Seyidov B.B.Radlovun fi­kirlərini şərh edərək yazır ki, teleut, altay, şor, saqay, qoybay, qırğız, kuman, uyğur dillərində və Barlıq, Elegeş, Çagul, Kemçik-kaya, Altın-kol, Abakan kimi türkdilli abidələrdə “kan” “qan”, “xan” mənasını verir, bu da bir çox hallarda hakim mənasında anlaşılır. Tanrı isə göy, səma mənasında başa düşülür. “Xan Tenqri” ifadəsi səmanın, göyün hakimi mənasını verir (8, 97). Beləliklə, “Xan çinar” “yerə, göyə hakim olan” kimi anlaşılır ki, bu ifadə də bilavasitə mifoloji düşüncə ilə bağlıdır.

Övlad sahibi olmaq, ağır xəstəlikdən yaxa qurtarmaq, uzaq səfərlərdən sağ-salamat qayıtmaq üçün insanların pir və ziyarətgahlara çevrilən ağacların dibində Tanrıdan arzu diləmələrini, ağacın şərəfinə şənlik mərasimi keçirib, budaqlarına allı-güllü parça bağlamaq ənənəsini Manaf Süleymanov belə işıqlandırır: “Bir vaxtlar Niyaldağın ətəyində əzəmətli “Təkağac” ucalırdı. Hələ uşaqlıqdan eşitmişdim ki, “Təkağac” piri qocalı, cavanlı, uşaqlı bir çox xəstələrə şəfa vermişdir. Min dərdə müb­təla olanları, gec dil açan uşaqları, yeriyə bilməyənləri və b. bura gətirib bu­daq­lardan yelləncək – nənnilər asıb yelləyə-yelləyə pirə yalvarıb şəfa umardılar və bir çox­ları məramlarına çatardı. Bu məqsədə çatmağa başqa səbəblər olsa da, hamı “Təkağac” pirinin kəraməti hesab edərdi.Yazıçı Sona xanımdan “Təkağac”ın aqibəti haqqında soruşduqda qoca qarı belə cavab verir: “Allah onu kəsdirənin cəzasını verdi. O tuta-tutda (37-ci il repressiyasını nəzərdə tutur) bağrı yarıldı. Görənlər deyirdi ki, hər dəfə baltanı vuranda ağacın gövdəsindən qan çıxırdı. Pir qan ağlayırmış. Camaat üç gün “Təkağac” üçün yas saxladı (9, 213-214).

Ramazan İşıq əski türklərdə ağacla bağlı inancların ortaya çıxdığı ilk bölgənin Ötükenin dağlıq əraziləri olduğunu qeyd edərək yazır ki, hunlar hər ilin baharında Ötükendə yer alan Ejder-Şehri başkentlerində yapdıqları ayini yaxınlıqdakı dağın ətəyində bulunan bir şamın ətrafında icra edərdilər. Göytürklər də dini törən və ina­nış­la­rını eynilə yerinə yetirərdilər (12, 95).

Qeyd edək ki, hal-hazırda Tovuzda Öysüzlü kəndinin camaatı hər il fevral ayının onunda keçirdikləri Xıdır Nəbi bayramını qoca bir çinarın dibində icra edir.

Bulaq başında bitən qocaman ağaclara pərəstiş türk mifologiyası üçün daha xarakterikdir. Gəncliyin, ölümsüzlüyün rəmzi kimi dəyərləndirilən bu sayaq ağacların şəfaverici qüdrəti “Şəfa ağacı”nda açıq-aşkar müşahidə olunur. Uca bir dağın ətə­yindəki bulağın üstündə doqquz budağı olan bir ağac var. Hər budaqdakı yarpaqlar bir rəngdədir. Günlərin bir günü bulağın üstünə bir karvan düşür. Ölümcül bir xəstəni ağacın dibinə uzadırlar. Səhər xəstə sap-sağlam olub durur ayağa. Növbəti gecə görürlər ki, hər budaqdan bir musiqi səsi gəlir. Səslər də bir-birindən fərqli. Bu ağac “Şəfa ağacı” kimi tanınır. Yarpaqların qoxusu şəfa ətridir. O ağac Allah vergisidir. Onun qurumuş budaqlarından saz düzəldirlər. O da doqquz hava çalır (2, 33-34).

Ağac kultu ilə bağlı inancların bir qismi tarixin müxtəlif dövrlərində unudulub dəyərini itirsə də, bir qismi müasir sivilizasiyalı dünyada adət-ənənələrimizdə, məişə­timizdə, bir sözlə, gündəlik həyatımızda müxtəlif formalarda yaşantısını davam etdirir. Elmi informasiya və texnologiyanın, sivilizasiyanın hakim olduğu qloballaşan dünyada mifoloji düşüncə sisteminə məxsus dəyərlərin mütərəqqi düşüncədə qoru­nub saxlanması, başqa sözlə, ağacla bağlı tapınaqların hələ də mövcud olmasının bir səbəbi bu inancların tarixin sınaqlarından “sağ-salamat” çıxması ilə bağlı­dır­sa, digər bir səbəbi insanların özlərini təbiətdən tamamilə təcrid edə bilməməsidir. Bu barədə C.Bəy­dili (Məmmədov) “Dəyişən dəyərlər dünyası” kitabında yazır: “Bütün mədəniy­yətlərin bünövrəsində bir təbiət düşüncəsi yer alır, əslində, mədəniyyəti meydana gə­tirən də elə təbiətin özüdür” (5,109).

Deməli, xalqımızın tarixən ehtiram göstərdiyi tapınaqlar, müqəddəs ziyarət­gahlar olan ağac pirlər oğuz türklərinin dünyagörüşündə, inanc sistemində geniş və özünəməxsus yer tutmuş, Tanrı ilə bəndə arasında bağlantı rolunu, funksiyasını yerinə yetirməklə Tanrıçılığın izlərini özündə saxlamışdır. Zəngin mənəvi dəyərlərə malik Qafqaz türkləri İslamı qəbul etsələr də əski inanclarını, o cümlədən ağac kultu ilə bağlı etiqad və mərasimlərini yeni dinin pərdəsi altında yüzillərlə yaşatmağa nail olmuşlar. Ağac kultunun qalıntılarının folklorda və məişətimizdə yaşantısını mə­nəvi dəyərlərimizin öyrənilməsində başlıca qaynaq hesab etmək olar.