Dərs vəsaiti Bakı Biznes Universitetinin 20 illik yubileyinə bir töhfədir
Yüklə 2 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4 FƏSĠL1. FƏNNĠN OBYEKTĠ VƏ VƏZĠFƏLƏRĠ 1.1. Fənnin obyekti və predmeti İnsan fəaliyyəti – istehsal amilləri əsasında həyata keçirilir. İnsan fəaliyyəti elmin inkişafı ilə təkmilləşir və elmin nailiyyətləri istifadə olunur, onun obyektiv nəzəri biliklərin işlənməsi və istifadəsi xüsusi yer tutur. Elm məhsuldar qüvvələrinin əsası kimi çıxış edir və əmək vasi- tələri, əmək predmeti və iş qüvvəsinin birgə ünsür statusu- nu qazanmışdır. Elm – həqiqətlərin, hadisə və proseslərin praktiki cə- hətdən dərk edilmə üsullarının ayrılmaz tərkib hissəsi ol- maqla o, həm də biliklər istehsalçısı kimi insan fəaliyyəti- nin özünə məxsus formalarındandır. Əgər maddi istehsalın həm miqyasca (kəmiyyətcə) genişləndirilməsində və həm də səmərəliliyinin (keyfiy- yətcə) yüksəldilməsində biliklər bir vasitə kimi ifadə edil- ərsə, bunlara nail olmaq üçün mütərəqqi texnoloji proses- lərin, maşın və avadanlıqların layihələndirilməsi, istehsa- lın mükəmməl təşkilini nəzəri cəhətdən əsaslandırılması isə elmin bilavasitə məqsədidir. Elm bütövlükdə, şərti olaraq, üç böyük təbiət, ictimai və texniki qrupa bölünür. Təbiət elmləri – insan və təbiət arasında prosesləri öyrənir, onun tədqiqat obyekti – maddi münasibətlərdir. Texniki elmlər – istehsal prosesində istifadə edilən əmək cisimlərinin və əmək vasitələrini, hazırlanma texno- logiyasını, onların istifadə üsullarını, əmək cisimlərinin fi- ziki və kimyəvi dəyişikliklərini, hazır məhsulun istehlak xassələrini və s. öyrənir. 5 İctimai elmlərin – mühüm sahəsi olan tədqiqat ob- yekti, iqtisadi hadisə və proseslərdir. Bu elm özünün ixti- saslaşmış sahələri ilə iqtisadiyyatın bütün səviyyələrində mövcud olan qanun və qanunauyğunluqları həm nəzəri və həm də tətbiqi baxımından təhlil və tədqiq etməklə alınan nəticələri ümumiləşdirilməklə məşğul olur. İctimai elmlər istehsal münasibətlərini tədqiq edir. Ona görə də öyrənmə obyekti istehsal münasibətlərinin məhsuldar qüvvələrlə qarşılıqlı sıx əlaqəsidir. Bu elmin obyekt və predmeti – sosial – iqtisadi, is- tehsal fəaliyyətidir. O, canlı orqanizmdir, yəni sosial – iq- tisadi və istehsal münasibətləri ilə başqa digər münasibət- lərlə qarşılıqlı bir sistem kimi özünü göstərir. İqtisad elminin müstəqilləşmiş sahələrindən biri də– təbii ki, özünün tədqiqat obyekti və predmeti olan – “Müəs- sisənin iqtisadiyyatı” elmidir. “Müəssisənin iqtisadiyyatı” fənninin vəzifəsi–bu sis- temdə insanların sosial – iqtisadi və istehsal fəaliyyət for- malarını sosial – iqtisadi və istehsal münasibətlərini seçib götürmək və araşdırmaqdır. “Müəssisənin iqtisadiyyatı” fənni elmi üsullarla öz obyektini, predmetini və funksiyala- rını müəyyənləşdirir. Bu anlayışların açıqlandırılması üçün “Müəssisənin iqtisadiyyatı” fənninin obyekt və predmetini müəyyənləşdirməmişdən öncə müəssisə və iqtisadiyyat an- layışlarını nəzərdən keçirmək məqsədə uğun olar. Bu fənnin əsasını müəssisə – xalq təsərrüfatının ilkin bölməsi təşkil edir, o, məhsul istehsalı prosesinin həyata keçirildiyi istehsal – texniki, sosial və iqtisadi sistemdən ibarətdir. “Müəssisələr haqqında” Azərbaycan Respubli- kasının qanununda [2] göstərilir ki, müəssisənin mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, ictimai tələbatın ödənilməsi və mənfəət alması məqsədi ilə məhsul istehsal edən və 6 xidmət göstərən müstəqil təsərrüfat subyektidir. Müəssisə ic- timai tələbatın ödənilməsi və mənfəət alması məqsədilə is- tehsal amillərini birləşdirməklə məhsul istehsal edib – satan, işlər görüb, xidmətlər göstərən hüquqi şəxs olub təsərrüfat subyektidir. “Müəssisənin iqtisadiyyatı” fənnin obyekti kimi mü- əssisə çıxış edir. Lakin son vaxtlar “müəssisə” və “firma” anlayışlarını çox vaxt eyni mənada istifadə edirlər, baxma- yaraq ki, onların arasında mövcud fərq var. Müəssisə – xalq təsərrüfatının ilkin bölməsidir, o, məh- sul istehsalı prosesinin həyata keçirildiyi istehsal – texniki, sosial və iqtisadi sistemdən ibarətdir. Müəssisə – istehsalla məşğul olur, hazır məhsulunu istehlakçılara çatdırır. Müəssisə – iqtisadiyyatın əsası ol- maqla, mənfəət əldə etmək məqsədilə məhsul istehsal edən, iş görən və xidmət göstərən, texniki–texnoloji, təşki- latı və iqtisadi vəhdətə malik olan, hüquqi şəxs olan müs- təqil təsərrüfat subyektidir. İstehsal firması – məqsədi mənfəət əldə etmək bir və ya bir neçə müəssisədən ibarət olan məhsul istehsal edən, sənaye xarakterli iş görən və xidmət göstərən, məhsulunun satışını özü həyata keçirən, innovasiya fəaliyyətini və qiy- mət siyasətini, bazarda rəqabət mübarizəsini özü aparan, mənfəətin bölgüsündə iştirak edən hüquqi şəxs statusu olan bazar iqtisadiyyatının ilkin təsərrüfat subyektidir. Göstərilənlərdən aydın olur ki, müəssisə yalnız isteh- salla məşğul olursa, firma istehsalla yanaşı, öz məhsulların satışı məqsədilə, həm də kommersiya fəaliyyəti ilə və bu- nunla bağlı olan digər məsələlərlə də məşğul olur. Bazar iqtisadiyyatının inkişaf etmiş ölkələrində mü- əssisələr öz məhsullarını iki kanalla realizə edə bilirlər, is- tehlakçılara çatdırırlar : dolayı və birbaşa. 7 Müəssisələr öz məhsullarını dolayı yolla realizə edərkən məhsulun hərəkətini iki istiqamətdə aparırlar: a) “müəssisə – topdansatış” ticarət təşkilatı – pəra- kəndə satış ticarət təşkilatı – istehlakçılar; b) “müəssisə – pərakəndə satış ticarəti –istehlakçılar”. Birbaşa yolla məhsulun realizə olunmasında–öz özlü- yündə nə topdansatış və nə də pərakəndə satış təşkilatları iştirak etmirlər, birbaşa məhsulun müəssisədən istehlakçıya hərəkəti sadələşir – bir qütbdə müəssisənin özü və digə- rində ilə bilavasitə onun məhsulunun istehlakçısı dayanır. İqtisadi baxımdan məhsul satışının birbaşa forması sərfəlidir, çünki istehsalçı müəssisənin məhsulunun qiymə- tinə birinci istiqamətdə iki ticarət təşkilatının (topdansatış və pərakəndə satış), ikinci istiqamətdə işə topdan satış “ti- carət əlavələri” əlavə olunmurlar. Lakin məhsul istehsal edən müəssisə hər iki ticarət təşkilatlarının xidmətindən is- tifadə etmir, əhəmiyyət kəsb edən cəhəti isə budur ki, müəssisənin öz əsas işindən “yayılmasının” qarşısı alınır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində işləyən ölkələrin səna- ye müəssisələri yuxarıda göstərilən satış kanallarının kon- kret şəraiti nəzərə alınmaqla hər üçündən eyni vaxtda, pa- ralel olaraq istifadə edə bilirlər. Öz məhsulunu dolayı yolla realizə edən müəssisə ilə birbaşa realizə edən müəssisə arasında fərq təkcə ondan ibarətdir ki, öz məhsulunu son istehlakçıya özü satır, özü həm istehsal və həm də kommersiya fəaliyyəti ilə məşğul olur. Bu müəssisələri həm müəssisə, həm də firma adlan- dırmaq olar. Ticarət təşkilatlarından istifadə etməklə məh- sullarını istehlakçılara çatdıran müəssisələr yalnız müəssi- sədir. Deməli, bütün istehsal firmaları həm də müəssisədir, lakin bütün müəssisələr firma olmaya da bilərlər. Müəs- sisə yalnız bir fəaliyyət növü ilə – istehsalla məşğul oldu- 8 ğu halda, firma iki fəaliyyət növü ilə – istehsal və kom- mersiya ilə məşğul olur. Beləliklə, müəssisə iqtisadiyyatın əsası olmaqla mən- fəət əldə etmək məqsədilə məhsul istehsal edən, iş görən və xidmət göstərən, texniki–texnoloji, təşkilatı və iqtisadı vəhdətə malik olan, hüquqi şəxs statuslu istehsal vahididir. Yüklə 2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|