Dərslik «Çİnar-çAP»

V HİSSƏ İNSAN İNSANLAR ARASINDA

XVIII FƏSIL ÜNSİYYƏTİN PSİXOLOGİYASI
1. Ünsiyyətin xüsusiyyətləri

Hələ qədim zamanlardan insanlara məlum idi ki, uşaqlann çoxu yctim evində tez ölür. 1760-cı ildo ispan yepiskoplarından biri öz gündəliyində yazmışdı: «Yetim evindo uşaq kədorli olur və onlann bir çoxu kodor çəkdiyi üçün ölür». Çünki onların ünsiyyət tələbatı ödonilmir.

XIX əsrin sonu - XX əsrin ovvollorində - dünyanın müxtolif ölkəlorindo xüsusi və dövlət yctim cvləri şəbokəsinin genişləndiyi bir şoraitdə belə faktlar diqqəti xüsusilə colb etmoyə başladı. Kiçikyaşlı yetim uşaqlar arasında, xüsusilə onlann həyatının ilk aylannda və ilindo, ölüm hadisəsi çox idi. Sag qalan uşaqlar isə özlorinin ümumi fıziki vo psixi inkişafına görə homyaşıdlanndan kəskin surətdə geri qalırdılar: 3 yaşında onlar, demək olar ki, danışmır, tərbiyoçilorin sözünə baxmır, özlorini həddindən artıq passiv vo ya oksinə, aqressiv aparırdılar.

İkinci dünya müharibəsi illərində isə belə hallar daha geniş miqyasda müsahidə olunurdu. R. Spitsin 1945-ci ildə nəşr olunmuş kitabında bir uşaq evində yaranmış dranıatik monzorə belə tosvir olunur: birinci iki ildə uşaqların 37 faizi tələf olmuşdu. Sağ qalmış 21 uşaqdan on kiçiyi 2, böyüyü isə 4,1 yaşında idi. Onlardan 5 ın>fori hərokət ctməyi vo oturmağı bacarmırdı, ancaq 3 nəfori köməksiz otura bilirdi, 8 nəfori başqa adamların köməyilə, 5 nofori M müstoqil surotdo gəzə bilirdi, 12 uşaq özü qaşıqla xörək ycməyi, 20-si isə geyinməyi bacarmırdı. Onların hamısının nitqi ınkişaf ctmomişdi: 21 uşaqdan 6-sı tamaınilə danışmır, 12 nofəri |2-5 söz təloffüz cdir, yalnız bir nofəri cümlo qura bilirdi.

Pediatrlara və uşaq psixiatrlanna da belo hallar yaxşı bolli idi: onlar müşahidə ctmişdilər ki, ana və atasından, bacı və

501 qardaşlanndan ayrılıqda xəstəxanada müalicə olunan kiçikyaşlı uşaqlar fiziki və psixi cəhətdən normal inkişaf etmirlər. Bu faktların ümumiləşdirilməsi əsasında elmdə «qospitalizm» (fransızca hospital - xəstəxana demokdir) termini əmələ glmişılıı Q о s p i t a 1 i z m dedikdə, yetim uşaqlann, eləcə do anasındaıı. atasmdan və b. aynlıqda xəstəxanada mualicə edilən uşaqların fiziki və psixi inkişafında özünü göstərən xüsusiyyətlər nəzərde tutulur.

Uşaqlarda belə xüsusiyyətlərin əməlo gəlmosini no ilo izah etmək olar? Psixoloqlann böyük əksəriyyəti qospitalizm hadiso sinin tohlili əsasında praktik işçilərin diqqətini kiçik uşaqların fi/ıkı vo psixi inkişafında yaxın adamlarla unsiyyətin roluna colb etmişlər. «Ünsiyyət defısiti» - adamlarla kontaktın azlığı və ya olmaması uşağın inkişafına dramatik surətdə mənfı təsir göstorir.

Heyvanlar arasında böyümüş uşaqlara aid faktlan da bura əlavo etmək lazımdır. Bir cəhəti do qeyd edək: insan uzun müddət tok qaldıqda da onun psixikasında köklü dəyişikliklər baş verir.

K. Marks holo vaxtilə qeyd ctmişdir ki, «fordin inkişafı onun bilavasitə və ya dolayısı ilə ünsiyyətdə olduğu bütün başqi fərdlərin inkişafı ilə şərtlənir».

Ünsiyyət nədir? Həmin sualı aydınlaşdırmaq üçün biz ünsiyyətə tərif verməliyik. Ünsiyyətin isə hamı tərəfındən cyni dərəcədə qəbul edilən ümumi tərifi yoxdur. Psixoloqlardan birinin hesablamasına göro, həlo 1969-cu ilə qədərki dövrdə təkco ingilıs dilində olan ədəbiyyatda ünsiyyətin 96 tərifı məlum idi.

Sovet psixologiyasinda da ünsiyyətə müxtəlif toriflor verilmişdi(_Qnlardan biri ilə tanış olaq: iki və daha çox adamın münasibətləri aydınlaşdırmaq və ümumi nəticə əldə etmel məqsədilə öz səylərini əlaqələndirməyə və birləşdirməyə yönol dilmiş qarşılıqlı təsirinə ünsiyyət deyilir. Ünsiyyotm predmeti başqa adamdan ibarotdir. К. Marks başqa adamı «ən bö» yük sərvət» adlandırırdı. O, yazırdı ki, insan homişə «başqa ins.m kimi ən böyük bir sərvətə...» toləbat hiss edir. Ünsiyyət təlobaU insan təlobatları içorisində xüsusi yer tutur.

L. S. Vıqotski ünsiyyət tələbatına uşağın psixi inkişafının əsai vo hərəkətverici qüvvosi kimi xüsusi əhəmiyyət verirdi. <> göstorirdi ki, uşağın xarici aləmə, hotta ən sadə münasibəti d* başqa adama münasibət vasitəsilə oks olunur.

Körpənin һөг bir tələbatı inkişaf prosesindo todricən onun üçün başqa adama, insanla tomasa, onunla ünsiyyot tolob

502 çevrilir. Ünsiyyət tələbatı sonrakı yaş dövrlərində də uşaq şoxsiyyətinin inkişafında mühüm rol oynayır. Yeniyetmə ictimai-oxlaqi münasibət normalannı ünsiyyot prosesindo monimsəyir. Yaşlılıq hissi və meylinin reallaşmasında da ünsiyyət sahəsi mühüm rol oynayır.

İnsanlar nəyin namino ünsiyyətə girirlər? Bu suala cavab vcrmək üçün hər bir konkret halda ünsiyyətin motivlərini psixoloji baxımdan ətraflı təhlil etmək lazımdır. Biz fəaliyyətin motivlərini öyrənərkən bu sahədo özünü göstərən ümumi qanunauyğunluğa diqqəti cəlb etmişdik: fəaliyyətin motivi onun predmetino uyğun gəlir. Ünsiyyət do belədir: onun motivləri də başqa adamla əlaqə-dardır. Lakin bununla bclə xüsusi olaraq qeyd etmək lazımdır ki, ünsiyyətin motivləri son dərocə mürəkkəb xarakter daşıyır. İnsanın təkcə kiminlə və песо söhbət etməsi faktına əsasən ünsiyyətin motivlori haqqinda fıkir söyləmək birtərəfli olardı.

Ünsiyyət müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. Onların içorisində nitq (mülahizə, sual, cavab, replika və s.) xüsusi уег tutur. Ünsiyyətin ekspressiv-mimik vasitoləri do mühümdür: təbəssüm, tors baxış, mimika, əl və bodonin ifadoli hərəkətləri, vokal mimikası - bunlardan һәг birinin ünsiyyət prosesindo öz yeri vardır. Ünsiyyətin əşyavi-hərəki vasitolərinin do rolunu qeyd etmok lazımdır. Onları aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar: a) ünsiyyət məqsodilə istifado olunan lokomotor vo əşyavi hərəkətlər, eləcə də poza; b) başqa adama yaxınlaşma, ondan uzaqlaşma, noyi iso vermok və ya uzatmaq, onu özünə doğru çəkmək və ya özündən itoləmək və s; v) etiraz.

Hor bir baxış və ya təbəssüm öz-özlüyündə deyil, ancaq kommunikativ funksiya daşıdıqda, ünsiyyət vasitəsinə çevrilir. Ekspressiv-mimik jestlərlə əşyavi-hərəki jestlərin ünsiyyət prosesindo rolu da eyni deyildir. Təbəssüm, baxış və s. ünsiyyət situasiyasına müvafiq olaraq insanin emosional vəziyyotini ifado edir. Əşyavi-hərəki jestlər isə mahiyyət etibarilə ünsiyyət aktının ayn-ayrı elcmentlorini təsvir edir. Ozünün bu xüsusiyyətinə görə əşyavi-hərəki jestlor insanlann bir-birilə qarşılıqlı tosiri prosesindo daha mühüm rol oynayır.

Ən ümumi şəkildo ünsiyyət situasiyasının iki tipini fərqləndirmək olar. Onlara birgə fəaliyyətdə ü n -siyyət və şoxsi (şəxsiyyoto moxsus) ünsiyyot deyilir.

503

Unsiyyot fəaliyyətlə aynlmaz vəhdətdir. Adətən fəaliyyəti S-O; ünsiyyəti iso S-S (subyekt-subyekt) - düsturu ilə təsvir etmişdik.

Halbuki ünsiyyət fəaliyyətin - әтөк, təlim, oyun vo s. zəruri tərkib hissəsidir. Bu fəaliyyət sahələrinin һәг biri ancaq qarşılıqlı təsir şəraitində mümkündür: əgər fəaliyyət və ünsiyyətin vəhdətini nəzərə alsaq, S-O və S-S düsturları ilo kifayotlənə bilmorik Onlan qarşılıqlı əlaqədə aşağıdakı kimi ^s ^j' ^s

о ifadə edə bilərik.

Birgə fəaliyyət şəraitində insanlann bir-birilo ünsiyyoti no ilo müəyyən olunur? Onun on başlıca xüsusiyyətləri hansılardır?

Yuxarıdakı düstura diqqət yetirsək, bu suallara asanlıqla cavab verə bilərik.

Birgə foaliyyot şəraitində ünsiyyət funksional xarakter kosb edir, yəni onun mövzusu birgə foaliyyotin obyekti ilo müəyyən olunur. Bu zaman birgə fəaliyyəti həyata keçirmək üçün yolların axtarılması ünsiyyətin əsas məqsədini təşkil edir.

Bir sıra hallarda iso insanlar bir-birinə birgə foaliyyotin obyekti haqqında deyil, һәг hansı bir adam, onun münasibətləri haqqında informasiya verirlər. Bəzon adamın özü ünsiyyətin mövzusuna çevrilir: o, başqalarına özü haqqında danışır. Adamların şəxsiyyətlərarası qarşılıqlı münasibətlərə aid müxtolif hadisələri öz aralannda müzakirə etməsi hallarına da az tosadüf olunmur. Belə unsiyyətə şəxsi ünsiyyət deyilir.

Şəxsi ünsiyyəti ən umumi şokildə aşağıdakı kimi təsvir etmək olar: