Dərslik «Çİnar-çAP»

Kiməsə şəfadır, kiməsə kömok Ozgə dil.

Şirindir mono öz sözüm, Bilsəm. ana dilim sabah ölocək Bu gün ölməyə hazıram özüm.
360

Demoli, dil ümumxalqa məxsusdur, nitq isə ayrı-ayrı fərdlərə ir. Dil ünsiyyətin vasitəsidir, nitq ünsiyyətin prosesidir. Dil ünsiyyət vasitəsi olduğu üçün başqa bir elmin - dilçiliyin zusudur, nitq isə proses olduğu üçün psixologiya elminin iqat obyektidir. Lakin bunları bir-birindən ayırmaq olmaz, i onlar arasinda miirokkob dialektik vəhdət vardir, hor ikisi ai-tarixi mahiyyot daşıyır. Dilin osas funksiyalarına diqqət brtırdikdə bu cohot aydin olur.

Məlumdir ki, dil əsasən üç funksiyanı yerinə yetirir:

1. 
   dil ictimai-tarixi tocriibonin mövcud olmasi, saxlanmasi vo krilmosi vasitəsidir.
   
2. 
   dil kommunikasiya, eloco do insanin davranışını tənzim ■mok vasitosidir. Çünki hor bir kommunikasiya vo ya iinsiyyot, ■tr şcydon əvvəl, müsahibə tosir etmok vasitosidir. Bu tosir lllavasite və bilvasitə hoyata keçirilə bilor.
   
3. 
   dil intellektual foaliyyotin silahıdır. Qavrayış, hafizo, pfokkiir, toxoyyiil kimi idrak proseslori insanda dil materiallan ilo
   

» edilon in formasi yalara istinad edir. Dilin bu funksiyalari nitqin foaliyyot istiqamotini toyin edir. Belo ki, nitq insanlar arasinda siyyoto xidmot edir, hom do о tofokkiiriin aloti vo ya vasitosidir.

Ontogenetik inkişafda insamn nitqə yiyolonmosi bir песо lorhələdən keçir. İlk növbədə uşaqlarda fonematik eşitmo İ|ibiliyyəti inkişaf edir, onlar ana dilindəki sosləri fərqləndirməyə, rtəffuz ctmoyə başlayırlar. İkinci morholodo uşaq söz ehtiyatını artırır, sintaksisin qaydalarını mənimsəyir. Üçüncü morholodo xüsusən məktəb yaşında) dilin semantikasına, sözlorin mənasma riyələnir.

Nitqin funksiyalari muxtolifdir. Onun birinci funksiyasi ■jeyaları, hərəkəti, voziyyoti vo s. adlandırmaqdır. Bu, nitqin kiqni fikativ voya semantik (mona) f u n к s i -f a s l adlamr. Bu funksiya insan nitqini heyvanlann iinsiy-Jrotindon forqlondirir. Heyvamn çıxardığı sos cismi deyil, onun öz Veziyyotini bildirir. insanda iso miioyyon söz deyilorkon homin •özlə bağlı hor hansi cismin, hadisonin təsəvvürləri canlanır.

Nitqin ikinci funksiyasi ümumiləşdirmədir. Molumdur ki, hor

oz ümumiloşdirir. Miioyyon cisimlor katcqoriyasina aid olamot \o xassolori oks etdirir. Mosolon, ağac, meşə, tələbə, insan vo s.

Nitqin üçüncü funksiyasi kommunikativ funksiyadir. Bu, nitq davranışı kimi tozahiir edir. Homin funksiya da öz növbəsində: 1)

361 məlumat verrnək; 2) foaliyyoto, işə təhrik стык vozıfolorıJ ycrinə yetirir. Deməli, rıitqin köməyi ilo başqaları ilo ünsivtj saxlayınq, fıkir mübadiləsi edirik, ictimai təcrübəni mənimsoyfl zənginləşdirir, yeni nəslə veririk.

Nitq vasitosilə hisslərimizi, arzu vo istəklərimizi, bu və Jİ digər cismə, hadisəyə münasibətimizi bildiririk. Nohayot, nıkt vasitəsilə başqalanna təsir edirik, onun davram.ş vo rəftarındl müəyyən dəyişiklik yaradırıq, hər hansı bir işi ycrinə yetirmtlB təhrik edirik. Bu da təsadüfı deyildir, çünki һөг bir söz müəyyjl cisim, hadisə vo ya hərəkətin siqnalıdır. Buna göro do bi/ hər hand bir sözü eşidəndə onu monasına göro başqa sözlordon fərqloM diririk. Bu iso cümlə və mətn daxilindo mümkündür.

Sözlərin mənasının anlaşılması iiçün ahəngin, nitqin toləfM xüsusiyyətlərinin do ohomiyyoti böyükdür. Ahong nitqdə ifadt edilon mozmuna insamn munasibotini - roğbot, nil'rot. qozəb vofjj hisslərini oks etdirir. Bundan başqa, ahong damşıga miixtolif monj vero bilir. Mosolon, «Uşaq tapıldı» cümləsi, ahongdən asih olaraq, bir halda itmiş uşağın, digor halda hor hansi bir usagın tapıldıgıni bildirir; başqa halda iso bu, ahongi doyismok yolu ilo sual ciimluaj ola bilor.

Beloliklo, deyo bilorik ki, nitqi qobul ctmok iiciin. bir torofdon, soslori tohlil-torkib etmok, onlan forqlondirmok lazimdir. Bu nitqin qavranılmasıdıı. Digor torofdon iso sözlorl mona cohotdon tohlil vo torkib etmok zoruridir. Bu da nitqin anlaşılmasıdır.

Nitqin qavramlmasi vo anlaşılması qarşılıqlı olaqododir. Nitqli anlamaq üçün sözləri qavramaq lazimdir. Nitqin anlaşılması iso, Л növbosində, sözləri daha doqiq qavramağa imkan verir. Nitqin diizgiin qavramlmasi vo anlaşılması beyin qabığındakı nitq morkozlorinin normal foaliyyot göstərməsindən asılıdır.

Molumdur ki, sözlər varhğın ikinci siqnallarıdır, «siqnallaf| siqnalıdır». Onlar insana iic osas formada: görülon, e ş il dilən, toloffiiz edilon formada tosir cdir. 1кц beyin qabığının miirokkob tohlil-torkib foaliyyoti sayosindi sözlərin tosirilo insan beynindo ikinci siqnal sistcmi soviyyəsind* miivoqqoti rabitolor sistcmi yaranir ki, bunun osasinda da varhgin miihiim olaqo vo miinasibotlori oks ctdimlir. Noticodo sö/U varlığı ümumiləşmiş şəkildo oks etdirir.

Insana moxsus olan ikinci siqnal sistemi baş bev in qabığmın Im

362 kra sinir hüccyrələri qnıpunun əlaqələnmiş şəkildə foaliyyoti ilo bhdir. Biz bir-birimizlo danışarkən, bir torofdon, cşidilən (şifahi Б), görülon (yazılı nitq) nitq siqnallarını qobul edir, digor profdon iso ağız boşluğu aparatı vasitosilo sözləri toloffiiz edirik. Hu halda beyin qabığında (sol yanm kürodə) üç nitq morkozi: pitmo, görmə vo nitqin horokot morkozi foaliyyoto golir. Homin Corkozlordon biri -eşitmə morkozi (Vernike morkozi) pvramlan sözlərin anlaşılmasını tomin edir. Bu morkozin laliyyəti pozularsa, insan sözləri forqlondirmok, tanimaq jjabiliyyotini itiror, bunun sayosindo mənalı danışıq qabiliyyoti Bar. Çünki soslorin eşidilməsi onlarda hifz olunur. Niqtin ieroki morkozi (Broka morkozi) sözlorin tələffıizünü Щшп edir. Homin mərkəz zədələndikdə insan heç bir sözü ЬоАиг edo bilmir, amma sözlərin mənasını başa düşür, onda lllnız miioyyon çığırtılar qalır. Nitqin görmə morkozi mo yazılı nitqin, oxunun anlaşılmasını tomin edir. Bu morkoz bzulduqda, insanda görmo qabiliyyoti saxlansa da, o, oxumaq bbiliyyotini itirir. Olbotto, bu morkozlor birgo foaliyyot gostorir, knlann bölgüsü osason şorti xarakter daşıyır. Çünki nitqin osasinda bas beyin qabığındakı nitq morkozlorinin birgo lormal foaliyyoti durur.