Dərslik «Çİnar-çAP»

4. Psixoloji tədqiqatın metodları
§1. Psixoloji todqiqatlann metodoloji əsaslan
Psixoloji tədqiqatın metodları dedikdə, bu clmin öz predmetini, mövzusunu todqiq etmək üçün istifado etdiyi yol və vasitəlorin məcmusu nozordo tutulur. Hor bir elm sahosindo olduğu kimi, psi­xologiyanin da todqiqat metodları onun mctodologiyasi ilo bağlıdır.

Metodologiya nodir? Miiasir elmdo metodologiya termin-i üç monada işlənilir. Bunlar aşağıdakılardan ibarotdir:

1. Ümumi metodologiya; 2. Xiisusi metodologiya; 3. Metodo­logiya - konkret metodik priyomlarm mocmusu kimi.

I. Ümumi metodologiya dedikdə tədqiqatcının istinad etdiyi

iimumi folsofi yanaşma, iimumi idrak iisulu nozordo tutulur. Sovet
psixologiyasimn mctodoloji osasim dialcktik vo tarixi materiali/-
min prinsip vo müddoaları təşkil edirdi.

II. Xiisusi metodologiya dedikdo miivafiq elm sahosindo, bizim

102 misahmizda, psixologiyada totbiq olunan metodoloji prinsiplorin mocmusu nozordo tutulur.

Elmin prinsiplori elmin metodoloji osaslanni ifado edir. Klas-sik psixologiyanin prinsiplorindon forqli olaraq sovet psixologiya­sinda yeni prinsiplori - determinizm priıısipi. şüur vo foaliyyo­tin vəhdəti prinsipi. psixikanm fəaliyyətdə inkişafı prinsipi for-mulo cdilmişdi. Bu prinsiplər sonraki illordo miixtolif istiqamotlor-do totbiq olunmuş, daha da dəqiqləşmiş vo sözün osl monasmda so-moroli todqiqat strategiyasma çcvrilmişdir. Psixologiyada bunlarla yanaşı bir sira miihiim prinsiplor do işlənilmişdir ki, onlann icori­sindo sistemliiik prinsipi diqqoti daha çox colb edir.

Determinizm (latinca determunase - miioyyon etmok demok­dir) ictimai vo tobii hadisolorin sobobi haqqinda tolimdir. Determi­nizm prinsipino goro psixoloji hadisolor maddi hoyat vasitolori, is­tehsal üsulunun inkişaf qanunlan ilo, ictimai miinasibotlorlo, sosial hoyat torzi ilo miioyyon olunur vo onlann dəyişilməsi ilo do doyi-şilir. Beləliklə do homin prinsip psixoloji hadisolorin mənşoyini, onlann yaranmasini şərtləndirən amillorin, başlıca inkişaf qanuna-uyğunluqlarının tohlil edilmosini nozordo tutur.

idealist psixologiya determinizm prinsipini ya tamamilo inkar edir, ya da idealist mahiyyot daşıyan, obyektiv sobobiyyoti inkar edon indetenninist, ya da mexaniki determinizm konsepsiyalan iro-li sürür. XX yüzillikdə təbiətşünaslığın oldo etdiyi nailliyyotlor ba-xımından belo konsepsiyalar tamamilo əsassız körünür. Onlar insa-m oslindo maşın kimi tosvir cdir, psixi hoyati mexaniki qanunlar osasinda aydınlaşdırırlar. Belo determinizmo xotti detenninizm de-yilir.

Xotti determinizmo goro cavab horokoti bilavasito xarici so-boblo miioyyon olunur. Bu mexaniki prinsip özünün parlaq ifadosi-ni klassik biheviorizmdə tapmışdır. «Stimul - reaksiya» formulun-da stimul (S) həmişə səbəb, reaksiya (R) iso homişə noticodir. No-inki insamn, hotta hcyvanin belo davranışını bu prinsipo goro doqiq tosvir etmok miimkiin deyildir.

Misal göstərək: tutaq ki, meşədə ovçu güllə atmışdır. Bu za­man otrafdakı heyvanlar песо hərəkət edərlər? Biheviorist bu sua-la təxminən belo cavab verəcokdir: heyvanlar qaçacaqlar, halbuki çox vaxt bclə olmur. Yaralanmış vo ya yenico balalamış heyvan adətən başqa ciir hərəkət edir. ъф

Başqa bir misala müraciət edək. İki adam təsəvvür edin. Onlar-

103 dan biri üçiin «kitab», digəri üçün isə «büllur qab» və ya qızıl şey-lər dünyada ən qiymətli sorvətdir. Tutaq ki, mon Nizaminin nofis şəkildə çap olunmuş «Sirlər xəzinəsi» kitabını almışam və sevindi-yimdən az qalıram ki, uçam, hər ikisi mənim kefımin saz olduğunu görüb onun səbəbi ilə maraqlanırlar. Mon qürur hissi ilə deyirəm ki, Nizaminin «Sirlor xəzinosi» kitabını çotinliklo əldə etmişəm; görəsən, onlann hər ikisi monim sevincimə eyni dərəcədə şərik ola bilorlərmi?

Əlbottə, yox. Çünki onlann sərvət meylləri başqa-başqadır. Deməli, S - R formulu ilo bunu izah etmək mümkün deyildir. Xot­ti determinizm insamn psixi həyatının qanunlarını elmi şokildə ay-dınlaşdınnaq imkanı vennir. Çünki bu halda eyni bir stimulun hor bir kəsin sərvət meyli, dünyagörüşü, inamı, oqidosi ilo şərtlənən şəxsi linzadan песо sınıb keçəcəyini nozoro almirlar.

Sovet psixoloqlannin todqiqatlan osasli surotdo göstərdi ki, xa­rici alomin insana göstərdiyi tosirlor birbaşa deyil, vasitoli xarakter daşıyır: xarici alomdon olan tosirlor insamn daxili alomindo oks olunduqdan sonra bu vo ya digor efi'ekti verir. Bu qanunauyğunlu-ğu yuxarıdakı misalla izah edok: haqqinda danışdığımız hor iki adam özlərinin daxili alomi (bizim misalnnizda sorvot meyllori: bi­ri kitabi, digori büllur qabı, qı/.ılı sorvot hesab edir) ilo bir-birindon forqlonirlor. Buna goro do onlardan birincisi monim sevincimə şə-rik çıxır, ikincisi iso, əksinə, üz-gö/ünii turşudur, hotta təoccüblə-nir.

Dcmoli, sobob olaqolorinin miixtolif tipləri mövcuddur. Hal-hazirda bu miihiim mosolo psixologiyada sistcmlilik prinsipi baxi-mındaş öyrənilir.

Miixtolif elm saholorindo, о ciimlədən psixologiyada sistemli yanaşma son zamanlar daha gcniş miqyasda totbiq olunur.

Psixi hadisolor sistemli xarakter daşıyır. Holo psixologiyanin miistoqil bir elm kimi inkişaf etdiyi dövrlərdo ayrı-ayrı psixoloqlar bu cohoto diqqoti colb etsolor do. sistemli yanaşmanın bir elmi prinsip kimi totbiq olunmasından ötrü psixologiya elmi uzun inki-şaf yolu keçmişdir.

Sistemli yanaşma prinsipi psixoloji hadisəlori - müxtolif koor-dinatlar sistemindo nəzərdən kcçimıək vo onlan şərtləndirən amil-lori elmi baximdan otrafli tohlil etmok imkani verir.

Foaliyyot prinsipi do psixologiyanin osas prinsiplorindon biri-dir. Ümumi psixologiyada şüur vo foaliyyotin vohdəti, psixikanin

104 foaliyyətdə inkişafı prinsiplori çoxdan vətondaşlıq hiiququ qazan-mış vo geniş totbiq olunur. Psixika inkişafın mohsulu vo foaliyyo­tin noticosi kimi nozordon kcçirildikdo, diizgün başa düşülə vo adekvat izah oluna bilor.

Şüur vo foaliyyotin vohdoti, psixikanin fəaliyyətdo inkişafı prmsiplərinin totbiqi ilo psixologiya tarixindo oslindo yeni morho-lo başlayır. Məsolənin kökü ondan ibarotdir ki, psixika vo şüur psi­xologiyanin tarixi boyu miixtolif idealist coroyanlar torofindon oy-ronilmişdir, lakin onlar psixika vo şüura xarici alomlo olaqosi ol-mayan xiisusi substansiya (latinca substantia - mahiyyot demokdir) kimi yanaşmış, onu davranış vo foaliyyotdon konarda todqiq etmiş-lor. Bu cohot introspektiv (latinca intro - daxil, spesto - baxiram demokdir) psixologiyada biitiin aydınlığı ilo tozahiir edir.

introspektiv psixologiyanin osasmı şüur haqqinda idealist to-səvvürlər təşkil cdir. Onun osas müddəası bundan ibarotdir ki, xa­rici alomdon forqli olaraq insamn şüuru ancaq özünümüşahidə vo yaxud daxili tocriibo, daxili gönnə yolu ilo dork oluna bilir. Bclo-liklo do introspektiv psixologiya şüuru introspeksiya - özünümüşa-hido yolu ilo dork olunan fonomenlorin mocmusu hesab edirdi. Özünümüşahidə onun yegano mctodu idi. Lakin bu yol elmi baxim­dan nöqsanlı idi. Özünümüşahido şüur faktlarını izah etmok üçün ilkin material vero bilor, lakin bu yolla psixi hoyatin qanunauyğun-luqlarim obyektiv surotdo öyrənmok mümkiin deyildir. introspek­siya bir todqiqat metodu kimi biitiin hallarda ancaq subyektivizmo gətirib çıxarır.

Elmin vozifosi tobiot vo comiyyot hadisələrinin, о ciimlodon psixi hadisolorin obyektiv qanunauyğunlııqlarını öyronmokdən iba­rotdir. Şüur vo foaliyyotin vohdoti prinsipi psixi hadisolori obyek­tiv surotdo öyronmək üçiin yeni yol açdı. Bu prinsipin mahiyyoti ondan ibarotdir ki, şüur vo foaliyyot bir-birlorino oks olmadığı ki­mi onlar bir-birinin eyni do dcyildirlər. Şüur vo foaliyyot vohdot-dodir. Şüur foaliyyotin daxili planim, onun proqramim toşkil cdir. Şüur foaliyyot prosesindo formalaşıb inkişaf edir, foaliyyot prose­sindo do tozahiir edir. Bu о demokdir ki, psixika vo şüurun obyek­tiv qanunauyğunluqlarını özünümüşahidə yolu ilo deyil, yalniz onun foaliyyotdo - omok, tolim vo oyun prosesindo tozahürlorini öyrənmək yolu ilo miioyyon etmok olar. Bu obyektiv yoldur: ona goro obyektivdir ki, bu zaman biz «...adamlar haqqinda, onlann öz oyinlorinə geydiklori gözəl libasa goro deyil, özləri üçiin götiirdük-

105 ləri gurultulu loqobə görə deyil, onların hərəkətlərinə görə və hə-qiqətdə nəyi təbliğ etdiklərinə görə...» (V.İ.Lenin) tikir yürüdürük.

Bir cohəti doqiqləşdirək. Özünümüşahido əsas tədqiqat meto-du kimi qəbul edilə bilməz. Lakin bu, ümumiyyətlə özünümüşahi-dəni inkar ctmək üçün osas vcrnıir. Нәг bir adam özünü müşahidə cdo bilər. O, bu zaman özünün psixi hoyatı (mosolon, hissləri, diq­qoti, hafizəsi, təfəkkürü, nitqi, əməlləri, davranışı, roftan vo s.) haqqinda başqa adama da molumat vero bilor. Belo şifahi hcsabat-lar psixoloqlar üçün do maraqlıdır. Lakin bu zaman onlar özünümü-şahidodən metod kimi istifado etmir, insamn özü haqqındakı şifahi hesabatlarını ilkin köməkçi material kimi todqiqat obyektinə çevi-rir, onu yeno do obyektiv metodun montiqino miivafiq olaraq işin nəticəsinə görə qiymotləndirir.

Əsl elmi psixologiya obyektiv todqiqat metodlanna istinad edir. Şüur vo foaliyyotin vohdoti, psixika vo şüurun fəaliyyətdo in-kişafı prinsiplori digor prinsiplorlo birlikdo psixologiyanin todqiqat strategiyasini miioyyon edir. Xiisusi metodologiyamn da osas vozi-fosi mohz bundan ibarotdir.