Dil : İnsanların duygu, düşünce ve isteklerini anlatmak için kullandıkları ses ya da işaretler sistemidir. Dilbilgisi
Yüklə 317,68 Kb.
|
İSİM: Canlı ve cansız varlıkları, duygu ve düşünceleri, çeşitli durumları bildiren kelimelere İSİM denir İsimler cins isim ve özel isim olmak üzere ikiye ayrılır. Özel İsim: Dünyada yalnız bir varlığı belirten isimlere ÖZEL İSİM denir. Cins İsim: Dünyada benzeri çok olan bir çok varlığın, birçok varlığın ortak ismine CİNS İSİM denir. Cins İsimler Üçe Ayrılır: A. Madde İsimleri: Elle tutulup gözle görülen varlıklara verilen isimlere denir. Masa, elbise, taş, ova, cadde, sokak.... A. Mana İsimleri: Elle tutulamayan gözle görülemeyen varlıklara verilen isimlere denir. ses, uyku, sevinç, acı, rüya, akıl, huy, mutluluk, özlem, sevgi... A. Topluluk İsimleri: Aynı türden olan varlıkların toklu olarak bulundukları durumlara verilen isimlere denir. okul, sınıf, alay, tabur, sürü, orman, halk, millet, aile, koro... İSİMLERDE TEKLİK - ÇOKLUK İsimlerde Teklik - Çokluk: Bir tek varlığı belirten TEKİL İSİM, aynı cinsten birçok varlığı belirten isimlere ise ÇOĞUL İSİM denir. Tekil Çoğu Eki Çoğul çiçek + ler + çiçekler dağ + lar + dağlar gömlek + ler + gömlekler kapı + lar + kalıplar AD DURUMLARI (İSMİN HALLERİ) Adın beş durumu (hali) vardır: ev ev yalın hali ev + e eve -e hali Yönelme durumu ev + i evi -i hali Yükleme durumu ev + de evde -de hali Bulunma durumu ev + den evden -den hali Ayrılma durumu Buna göre okul sözcüğünü ismin beş haline göre cümlede kullanımı: Yalın hali Okul insan doğru düşünmeyi öğretir. -e hali Mehmet bu yıl okula başlayacak -i hali Okulu bitirince öğretmen olacakmış -de hali Yarın okulda bulunmak zorunda mısın? -den hali Okuldan gelirken kitapçıya uğramış. İSİM TAMLAMALARI A. İsim Tamlaması: Aralarında anlam ilgisi bulunan, iki veya daha çok isimden meydana gelen söz gruplarına İSİM TAMLAMASI denir. İsim tamlamalarında birinci isim tamlayan, ikinci isim tamlanandır. Tamlayan veya tamlanan ek alma durumuna göre isim tamlamaları dörde ayrılır: Tamlama Çeşidi Tamlayan Tamlanan Takısız İsim Tamlaması - - Belirtisiz İsim Tamlaması - -i Belirtili İsim Tamlaması -in -i Zincirleme İsim Tamlaması İkiden fazla isim
Tamlayan Tamlanan demir kapı Tamlayan Tamlanan 2. Belirtisiz İsim Tamlaması: Bir isim tamlamasında tamlayan ek almaz, tamlanan ek alırsa belirtisiz isim tamlaması meydana gelir. soba boru - s -u Tamlayan Tamlanan pencere cam - ı Tamlayan Tamlanan 3. Belirtili İsim Tamlaması: Tamlayanla tamlananın ek aldığı isim tamlamalarına belirtili isim tamlaması denir. Ev - in pencere -s - i Tamlayan Tamlanan Dolab - ın kapağ - ı Tamlayan Tamlanan Ceket - in düğme - s - i Tamlayan Tamlanan 4. Zincirleme İsim Tamlaması: İkiden fazla ismin anlamca birbirini tamamlarken oluşturdukları tamlamalardır. Evimizin dört bir yanı Pencere çercevesinin camı ... SIFATLAR Sıfatlar ikiye ayrılır: A. NİTELEME SIFATLARI: Varlıkların renklerini, biçimlerini, durumlarını bildirirler. Varlığa nasıl sorusunu sorduğumuzda karşılık olarak bulduğumuz kelimelerin hepsi NİTELEME SIFATI dır. B. BELİRTME SIFATLARI: Varlıkları; işaret, sayı, belirsizlik veya soru yönelterek belirten sıfatlara BELİRTME SIFATLARI denir. Belirtme sıfatları dörde ayrılır. 1. İşaret Sıfatları: Varlıkları işaret yoluyla belirtirler (Bu çocuk çok yaramaz, Şu defter senin mi?...) 2. Sayı Sıfatları: Varlıkların sayılarını belirten sıfatlardır. Dörde ayrılır: a) Asıl Sayı Sıfatları: Asal sayılarla ifade edilirler (üç kalem, Adamın onüç biberonu var...) b) Sıra Sayı Sıfatları: Varlıkların sırasını belirten sıfatlardır (birinci ıraya geç, üçüncü çocuk...) c) Üleştirme Sayı Sıfatları: Varlıkları bölüştürürken kullanılan sıfatlardır. (İkişer ikişer pay edelim. beşer kilo...) d) Kesir Sayı Sıfatları: Bütünün bölünen parçalarını ifade eden sıfatlardır.(yarım düzine, çeyrek ekmek, dörtte üç peynir...) 3. Belgisiz Sıfatlar: Varlıkları belli belirsiz belirten sıfatlardır. (bazız günler, birkaç adam, hiçbir gün...) 4. Soru Sıfatları: Varlıkları soru yoluyla belirten sıfatlardır. (Hangi çocuk, kaç kitap, nasıl elma...) SIFAT TAMLAMASI İsimlerin sıfatlarla oluşturdukları tamlamalara SIFAT TAMLAMASI denir. Bir sıfat tamlamasında tamlayan sıfat, tamlanan isimdir. Buna göre bir kelimenin sıfat olup olmadığını anlamak için, cümle içinde oluşturduğu tamlamaya bakılmalıdır. Bir kelime sıfat ise, mutlaka ondan sonra gelen bir isim bulunmaktadır. Yaşlı adam güçlükle yürüyordu. Birkaç çocuk ormana doğru koşuyordu. Okuldan eve on beş dakikada varmış... SIFATLARDA PEKİŞTİRME Yamyassı bir burun... Koskocaman bir kulak... Kapkara bir ten... Yemyeşil iki göz... Yapılan işlem sıfatları pekiştirmektir. Sıfatlar başka şekillerde de pekiştirilirler Bunlar sırasıyla: a) İkilem dediğimiz aynı sıfatın tekrar edilmesi yoluyla: uzun uzun kavaklar, tatlı tatlı bakışlar, iri iri taşlar, kara kara gözler, büyük büyük binalar, geniş geniş yollar... b) Tekrar edilen sıfatların arasına "mı" getirilerek yapılan pekiştirme; tatlı mı tatlı nar, güzel mi güzel çiçekler, kara mı kara gözler, beyaz mı beyaz gömlekler, uzun mu uzun kollar... c) Bazı isimler tekrar edilerek sıfat olarak pekiştirilmiş biçimde kullanılırlar: dilim dilim karpuz, sıra sıra kamyonlar, avuç avuç para, sepet sepet üzüm, sürü sürü koyunlar... d) Birbirine anlam bakımından yakın olan ve uygun getirilen kelimelerle yapılan pekiştirme: açık saçık söz, kırık dökük eşya, anlı şanlı paşa, eğri büğrü yazı NOT: Sıfatlar cümlede yüklemin anlamını tamamladıkları zaman ZARF TÜMLECİ olurlar. Böylece bu sıfatlar, zarf tümleci olarak isimlendirilirler. Adam, kıpkırmızı oldu. Rüzgar tatlı tatlı esiyordu, Bazıları abuk sabuk konuşuyor Cümlelerde koyu yazılmış kelimeler, pekiştirme sıfatları gibi gözükmelerine rağmen, cümlede zarf görevini üstlenmişlerdir.
1. Kişi Zamiri 2. İşaret Zamiri 3. Soru Zamirleri 4. Belgisiz Zamirler
1. İlgi Zamiri "-ki" 2. İyelik Zamiri
Kalem sözcüğüne eklenen ekleri inceleyelim: kalem - im Benim kalemim
kalem - imiz Bizim kalemimiz kalem - iniz Sizin kaleminiz kalem - leri Onların kalemleri 2. İlgi Zamiri: İki varlık arasında ilgi kurarak bunlardan birinin yerini tutan "ki" ekine İLGİ ZAMİRİ denir. Benim kalemim yok. Seninkini verir misin? Burada "seninkini" yerine "senin kalemini" yazılabilir. Kalemin yerini "-ki" eki tutmuştur. İlgi zamiri olan "-ki" kelimeye bitişik yazılır. Ayrı yazılan "ki" bağlaçtır. Benim elbisem mavi, seninki, (senin elbisen) siyahtır. (İlgi Zamiri)
gördüm gör bozulmadı seviyor sev bozulmadı bilir bil bozulmadı suluyor sula bozulmadı FİİLLERDE ZAMAN Dilimizde tek zamanlı ek almış fiiller olduğu gibi birden çok zaman veya kip eki almış fiiller de vardır. bunlar: A. Basit Zamanlı Fiiller: Tek zaman eki almış fiillerdir. Türkçe'de geniş zamanla birlikte dört temel zaman bulunur. 1. Geçmiş Zaman: İş veya oluşun daha önceden, geçmişte yapıldığını bildiren zamandır. İkiye Ayrılır. İkiye Ayrılır: a. Belirli (-di'li) Geçmiş Zaman: Eylemin sözün söylendiği andan, önceden yapıldığını, söyleyenin kesin inancıyla tam anlatır: Fiillerde bulunan "-di, -du, -dü, -tu" ekleri -di'li geçmiş zamanı belirtirler. Öğretmenimiz sınıfa geldi. Bütün çocuklar bahçeye koştu ... b. Belirsiz (-miş'li) Geçmiş Zaman: Eylemlerin sözden önce yapıldığını bildirir ancak, kesinlik yoktur. Söyleyen kendisi duyup görmemiş, işitmiştir. Bu kip masallara yakışır. Fiillerde bulunan "-muş, -mış, -miş, -müş" ekleri -miş'li geçmiş zamanı belirtirler. Okul bahçesinde üç tur koşmuş. Havalar soğuyunca üşütmüş... 2. Şimdiki Zaman: Eylem ile anlatımın birlikte olduğunu bildiren zamandır Ders çalışıyorum. Alış veriş yapıyorum. 3. Gelecek Zaman: Eylem ile anlatımdan sonra yapılacağını bildiren zamandır Aynur tiyatroya gidecek. Birlikte eğleneceğiz. 4. Geniş Zaman: Eylem her zaman yapılabileceğini bildiren zamandır Akşamları trene binerim. Her gece oyun oynarım. B. Birleşik Zamanlı Fiiller: Birden çok zaman veya kip eki almışlardır. 1. Hikâye: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "idim veya idi" getirilerek yapılır. bak (ı) + yor + idi __ bakıyordu al + mış + idim __ almıştım 2. Rivayet: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "imişim, imiş" getirilerek yapılır. bak (ı) + yor + imiş __ bakıyormuş al + acak + imiş __ alacakmış 3. Şart: Basit zamanlı bir fiile ek fiil olan "isem, ise" getirilerek yapılır. bak (ı) + yor + isem __ bakıyorsam al + acak + ise __ alacaksa FİİLLERDE ŞAHIS Fiillerin belirttiği iş, oluş veya hareket bir şahsa bağlıdır. Bunu fiilin aldığı ekten ve fiile yönelttiğimiz sorudan anlarız. Geldim gel di m geldim Kim geldi? fiil kökü zaman eki şahıs eki Ben (I. tekil şahıs) Aşağıda "gelmek" fiilinin şahıslara göre çekimi yapılmıştır: Fiil kökü Zaman eki Şahıs eki gel + di + m geldim (I. tekil şahıs) gel + di + n geldin (II. tekil şahıs) gel + di + - geldi (III. tekil şahıs) gel + di + k geldik (I. çoğul şahıs) gel + di + niz geldiniz (II. çoğul şahıs) gel + di + ler geldiler (III. çoğul şahıs) FİİL KİPLERİ Fiillerde zaman, şahıs veya dilek bildiren, ek almış biçimlerine KİP denir. Dilimizde fiil kipleri ikiye ayrılır: A. Haber Kipleri: Haber kipleri işin, oluşun veya hareketin zaman ve şahsa bağlı olarak meydana geldiğini bildiren kiplerdir. Bunlara BİLDİRME KİPLERİ de denir. 1. Belirli (-di'li) Geçmiş Zaman Kipi: Eylemin sözün söylendiği andan, önceden yapıldığını, söyleyenin kesin inancıyla tam anlatır: Fiillerde bulunan "-di, -du, -dü, -tu" ekleri -di'li geçmiş zamanı belirtirler. Öğretmenimiz sınıfa geldi. Bütün çocuklar bahçeye koştu ... 2. Belirsiz (-miş'li) Geçmiş Zaman Kipi: Eylemlerin sözden önce yapıldığını bildirir ancak, kesinlik yoktur. Söyleyen kendisi duyup görmemiş, işitmiştir. Bu kip masallara yakışır. Fiillerde bulunan "-muş, -mış, -miş, -müş" ekleri -miş'li geçmiş zamanı belirtirler. Okul bahçesinde üç tur koşmuş. Havalar soğuyunca üşütmüş... 3. Şimdiki Zaman Kipi: Eylem ile anlatımın birlikte olduğunu bildiren zamandır Ders çalışıyorum. Alış veriş yapıyorum. Şimdiki zaman kipinin eki "-yor" fiillere hiç değişikliğe uğramadan eklenir. 4. Gelecek Zaman Kipi: Eylem ile anlatımdan sonra yapılacağını bildiren zamandır Aynur tiyatroya gidecek. Birlikte eğleneceğiz. Gelecek zaman kipinin ses uyumuna göre "-ecek, -acak" tır 5. Geniş Zaman Kipi: Eylem her zaman yapılabileceğini bildiren zamandır Akşamları trene binerim. Her gece oyun oynarım. Gelecek zaman kipinin ekleri "-ar, -er, -ır, -ir, -or, -ör, ur, -ür, -r" dir. B. Dilek Kipleri: Bir eylemin yapılması ya da bir oluşun meydana gelmesini dilek anlamı vererek anlatan kiplerdir. Dörde ayrılır: 1. Gereklilik Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin gerekliliğini anlatır. Ekleri ses uyumuna göre "-meli, -malı" dır. Haftada bir kitap okumalıyım Kestikten sonra affımı istirham etmelisin 2. İstek Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin yapılmasının, olmasının istendiğini belirten kiptir. Ekleri ses uyumuna göre "-e, -a" dır Şimdi affını yazayım İstirhamım kabul olunmazsa, kendi başımın kesilmesini isteyeyim. 3. Dilek Şart Kipi: Bir dilek ve şartın anlamı bulunmaktadır. İş veya oluşun, hareketin meydan gelmesi bir şarta bağlıdır. Ekleri ses uyumuna göre "-se, -sa" dır. Babam gelirse gideceğiz Okusa da babası gibi, adam olsa. 4. Emir Kipi: Bir iş, oluş veya hareketin olmasını, yapılmasını veya yapılmamasını emretmek için kullanılır. Hayır bey, hayır!... Padişahın emrinden çıkma. Beni kes... Kestikten sonra affımı istirham et. İnsan kendine emir veremeyeceğinden bu kipin birinci tekil ve çoğul şahısları yoktur. FİİL ÇEKİMLERİ Basit Zamanlı Fiillerin Çekimleri: Basit Zamanlı Fiillerin Çekimleri için Örnek Tablo: Okumak fiilini haber kiplerine göre çekelim. -di'li Geçmiş Zaman kök z.e ş.e oku du m okudum oku du n okudun oku du - okudu oku du k okuduk oku du nuz okudunuz oku du lar okudular -miş'li Geçmiş Zaman oku muş um okumuşum oku muş sun okumuşsun oku muş - okumuş oku muş uz okumuşuz oku muş sunuz okumuşsunuz oku muş lar okumuşlar Şimdiki Zaman (Eki: -yor) oku yor um okuyorum oku yor sun okuyorsun oku yor - okuyor oku yor uz okuyoruz oku yor sunuz okuyorsunuz oku yor lar okuyorlar Gelecek Zaman (Eki: -ecek, -acak) oku y-acak m okuyacağım oku y-acak sın okuyacaksın oku y-acak - okuyacak oku y-acak z okuyacağız oku y-acak sınız okuyacaksınız oku y-acak lar okuyacaklar Geniş Zaman (Eki: -ir, -er) oku r um okurum oku r sun okursun oku r - okursun oku r ruz okuruz oku r sunuz okursunuz oku r lar okurlar Birleşik Zamanlı Fiiller: Basit zamanlı bir fiilin, ikinci bir zaman eki almasıyla meydana gelen fiillere BİRLEŞİK ZAMANLI FİİL denir. Bileşik zamanlı fiiller üçe ayrılır: 1. Hikaye Bileşik Zamanı: Eki "-di" dir. okumuştu, yapsaydı, çıkmıştı, yapmalı idik... 2. Rivayet Bileşik Zamanı: Eki "-miş" tir. söyleyecekmiş, gidiyormuşsunuz, dönmeliymişim... 3. Şart Bileşik Zamanı: Eki "-se, -sa" dır alırsam, yaparsam, bilmezsen, gördülerse... Fiillerin Olumsuz ve Soru Şekilleri: Olumlu Fiil: İşin, oluşun ya da hareketin yapıldığını veya yapılabileceğini bildiren fiillere, olumlu fiil denir. Resim yapacağım (Olumlu fiil) Olumsuz Fiil: İşin, oluşun ya da hareketin yapılmadığını veya yapılmayacağını bildiren fiillere, olumsuz fiil denir. Resim yapmayacağım (Olumsuz fiil) Fiillere olumsuzluk anlamını "-me, -ma" ekleri vermektedir. FİİLİMSİLER Aslında fiil oldukları halde cümle içinde çekimli halde bulunmayan, fiile benzeyen, ama fiillerin görevini yapmayan kelimelere FİİLİMSİ denir. Bir cümlede ne kadar fiilimsi varsa o kadar cümlecik vardır. Çünkü her fiilimsi bir yan cümlecik oluşturur. Çekimli fiilin bulunduğu gruptaki kelimeler temel cümleciği meydana getirirler. Fiilimsiler: a) İsim - fiil b) Sıfat - fiil c) Bağ - fiil olmak üzere üçe ayrılır. 1. İsim - Fiiller: Fiil kök ve gövdelerine eklenen "-me, -mek, -iş" ekleri sonucu meydana gelirler. Fiillerin isim gibi kullanılabilen şekilleridir. İsim - fiiller; hem bir eylemin adı oldukları için isim, hem de özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil olan kelimelerdir. Çalışmak zorundayım. Bütün sorunları anlaşma yoluyla çözebiliriz. 2. Sıfat - Fiiller: Varlıkları niteledikleri için sıfat, yan cümlecik kurdukları için de fiil sayılan kelimelerdir. Sıfat - fiil türeten ekler: "-en, -er, --acak, -miş, -dik, -esi ..." gibi Çalışkan insandan zarar gelmez. Olacak işin peşinden koşulur. Geçmiş günlerimi çok arıyorum. 3. Bağ - Fiiller: Birleşik bir cümlede iki cümleyi bağladıkları için bağlaç; özne, nesne, tümleç aldıkları için fiil sayılan kelimelerdir. Bağ fiillere "ulaç" da denir. Çekim ekleri almazlar. Cümlede zarf olarak kullanılırlar. Bağ fiiller şu eklerle türerler: "-ip, -arak, -ınca, -ma, -ken, -dan, -dıkça, -dikçe ..." Canım sağ oldukça hiçbir şey beni yıldıramaz. İşe gireli gece gündüz çalışıyorum. Sen gelince ben giderim. EK FİİLLER İsim soylu kelimelerin sonlarına eklenen ve onları çekimli hale getiren eklere, EK-FİİL EKİ denir. Ek fiilin dört çeşit zamanı vardır : 1. Olayların her zaman olabileceğini belirten geniş zaman anlamı:
2. Ek - fiilin hikâyesi geçmiş zaman anlamı verir:
3. Ek - fiilin rivayeti başkasından duyulan şekildeki anlatımlar için kullanılır.
4. Ek - fiilin şartı, şart anlamı verir:
çocuksalar ÇATI BAKIMINDA FİİLLER Etken - Edilgen Fiiller : Cümlede mutlaka özne ile birlikte kullanılan fiillere etken fiil, bazı fiiller, cümlede özne almadan kullanılır, bu çeşit fiiller edilgen fiil denir. Cümlenin yüklemi özne alıyorsa etken, almıyorsa edilgendir. Geçişli - Geçişsiz Fiiller : Dilimizde bu fiiller mutlaka özne istedikleri gibi nesne de isterler. Nesne almak zorunda olan fiillere geçişli fiil, fiili nesne almadan kullanılan fiillere de geçişsiz fiil denir. Cümlenin yüklemi nesne alıyorsa geçişli, almıyorsa geçişsizdir. ZARFLAR Yüklemin anlamını tamamlayan kelimelere ZARF diyoruz. Zarfler, yüklemin anlamını tamamladıkları hal, zaman, yer, azlık-çokluk ve soru anlamı katma durumuna göre çeşitlere ayrılır. Buna göre zarflar: 1. Hal Zarfları : Yüklemin anlamını hal ve durum bakımından tamamlar. Sessizce, sevinçle, aniden, birdenbire, şöyle, böyle... Kadın sevinçle bağırdı. (Nasıl bağırdı? __ Sevinçle)
Dün, bu gün, akşam, sabah, şimdi... Kazı haberini bu gün öğrendim.
İleri, geri, öne, arkaya, sağa, sola... Küskün olduğu için bana arkasını döndü.
Çok, az, biraz, fazla, hayli, oldukça, epey... Yolumuz epeyce uzadı.
Niçin, neden, nasıl,acaba... Neden geç kaldın?
Tamamlanmış cümlelerin sonuna konur. Kaçmayı namusuna yediremiyordu. Kısaltmalardan Sonra konur. Prof. Dr. bkz. vb. Bn. P.T.T, T.B.M.M. ... (Not: Son yıllarda kısaltma harflerinin aralarına nokta koymama yaygınlaşmıştır. TBMM, PTT, TCDD ...) Sıra gösteren sayılardan sonra konur. II. Mehmet, 19. Yüzyıl, 150. sayfa... Tarihlerde ay, gün, yıl arasınave saatlerde zaman birikleri arasına konur. 23.04. 2001, 23.15... Sayı bölükleri arasına konur. Bu yıl nüfusumuz 60.000.000'u aşacak gibi... Yüklə 317,68 Kb. Dostları ilə paylaş:
|