Dr. Mustafa Kemal akgül mpm (Grup Yönetmeni) Cengiz aydin milli Kütüphane Neziha Çarkit meb cemal gemci cymsoft aysim hançer kızılay Kemal karakoçak kamuBİb yk temsilcisi Burçin ÖKSÜz software ag ersin Tufan yalvaç Maliye Bakanlığı

3.3. Entelektüel Sermaye

3.3.1. Entelektüel Sermaye Nedir?

²⁰ Entelektüel sermaye hakkındaki akıl karışıklığı onun veri, enformasyon, bilgi, entelektüel varlık ve entelektüel mülkiyet gibi terimlerden olan farklılıkları konusundadır. Bu terimleri şu şekilde tanımlayabiliriz:

Veri: Yapılan işlemlerin belli biçimlerde tutulmuş kayıtlarıdır. Veriler, olaylar hakkındaki birbirinden ayrı, nesnel gerçekleri ifade eder. Davenport ve Prusak (2001)

Enformasyon: Genellikle belge şeklinde ya da görsel veya işitsel bir mesajdır. Fark yaratan veri olarak da düşünülebilir. Davenport ve Prusak (2001)

Bilgi: Belli bir düzen içindeki deneyimlerin, değerlerin, amaca yönelik enformasyonun ve uzmanlık görüşünün, yeni deneyimlerin ve enformasyonun bir araya getirilip değerlendirilmesi için bir çerçeve oluşturan esnek bir bileşimidir. Davenport ve Prusak (2001)

Entelektüel Varlık: Değer yaratan bilgi (lisanslı patentler, uygulanan know-how)

Entelektüel Mülkiyet: Yasal sahiplik taşıyan bilgi, (patentler, ticari marka, telif hakkı, ticari sırlar)

Entelektüel Sermaye: Değer yaratma potansiyeli olan bilgi. (çalışanlarda, süreçlerde ve müşterilerde vücut bulan fikirler.)

Veriler enformasyonu oluştururken, enformasyonun bilinçli tüketimi ve kullanımı bilgiyi meydana getirir. Tanımsal olarak, entelektüel sermaye işletme örgütü için değerli olan bir şeye dönüştürülen bilgiyi temsil eder. Bu dinamik bilgi dönüşümü sürecini olanaklı kılan ana etkenler insanlar, teknolojiler ve işletme örgütünün yapısıdır.

Entelektüel sermaye veri, enformasyon ve bilgi arasındaki ayrımlar bir yana bırakıldığında yalnızca iki biçim alır. Bunlardan birincisi yarı kalıcı bilgi bütünü, yani bir görev, kişi ya da kuruluşun çevresinde gelişen uzmanlıktır. Bu tür uzmanlık alanları, iletişim ya da liderlik becerileri, şirketi tercih eden müşterilerin gerçekte neye para ödediklerini ve bunun nasıl fiyatlandırılması gerektiğini (değer teklifi) bilmek, bir kuruluşun proseslerine, değerlerine ve kültürüne aşinalık olabilir. Bilgi varlıklarının ikinci türü olguları, verileri, enformasyonu önünüze getirerek ya da uzmanlığı ve buna eklenen unsurları bunlara gerek duyan kişilere gerek duydukları anda ulaştırarak bilgi bütününü çoğaltan araçlardır. (Steward, 1997)

Entelektüel sermaye, bilânçoda görünmeyen varlıkları kapsar. Ölçülmeyeni ölçer. Kişiler, fikirler ve bilgi arasındaki ilişkileri ortaya koymak için yapılan bir araştırmadır. Bu nedenle entelektüel sermaye tek bir şey ya da tek bir hedef değil, ilişkilere yönelik bir konudur. (Edvinsson, 1997)²¹

Günümüzde bir örgütün geleceği bilgiyi yaratabilmesine, ona hakim olabilmesine onu elde edebilmesine ve kullanabilmesine bağlıdır. Bilgi yönetimi, bir örgütün kendi performansını desteklemek ve geliştirmek için bilgiyi yarattığı, hakim olduğu, edindiği ve onu kullandığı süreçtir. Bilgi yönetimi, bir örgütün kendi entelektüel sermayesini arttırabileceği aktif veya proaktif bir süreçtir. Entelektüel sermaye çoğunlukla örgüt için değere sahip bilgi olarak tanımlanır ve birkaç şekilde ortaya çıkar: beşeri sermaye, yapısal sermaye ve müşteri sermayesi. Beşeri sermaye kavramı, örgüt içindeki bireylerce sahip olunan yetenekler, bilgi ve hünerleri kapsar. Entelektüel sermaye, bireyin bir parçasıdır, sahibi bireydir. Yapısal sermaye iş süreçlerini, bilgi sistemlerini, iş yapma yöntemlerini, ticari markaları, ticari sırları, tescilli projeleri, telif haklarını ve örgütün patentlerini kapsar, sahibi örgütün kendisidir, çalışanların ayrılması durumunda dahi örgüt tarafından örgütte alıkonur.

Müşteri sermayesi ise örgütün sahip olduğu müşterileri ile ilişkisine atfedilen değerdir. Bu sermaye ürün ve hizmetlere dönük müşteri sadakatini, farklı müşteri gruplarının satın alma modellerini, müşteriye hizmet ününü, finansal veya diğer müşteri verilerini kapsayabilir. Entelektüel sermayenin önemi, özellikle bio-teknoloji, bilgisayar yazılım hizmetleri, danışmanlık ve çok sayıdaki diğer alanlarda temel varlıklarının soyut olduğu firmaların sayısındaki artışta görünür. Entelektüel sermaye firmanın varlığıdır, çoğunlukla bilançoda görünmeyen soyut varlıkları simgeler. Entelektüel sermaye yönetimi, bilanço dışı değerlerin yönetimini kapsar, ölçülemezleri ölçer, bireyler, fikirler ve bilgi arasındaki ilişkileri araştırır.

3.3.2. Entelektüel Sermaye Bileşenleri

Entelektüel sermayenin yönetilmesinin temeli, bilginin (hammadde) işletme örgütü için değerli bir şeye (bilgi ürünü) dönüştürülmesini yönlendirmektir. Bireyin bilgi ve yeteneği, “dönüştürülmeden” ve “güçlendirilmeden” de ruhsal anlamda birey için bir değer yaratabilir, ama böylece yararlanılmamış, gizli bir organizasyonel kaynak olarak kalmış olur. Bireyin bilgisi kullanılmaya ve organizasyonel değeri yaratmak için paylaşılmaya bir kez başlandığı zaman, bu katma değer “ürün” artık entelektüel sermayenin bir parçası haline gelir. (Bayazıtlı, 2000)²²

Bilgi çağını yaşadığımız günümüzde her alanda etkisini gösteren çok hızlı bir değişime tanık olmaktayız. Yeni pazarların yaratılıp genişletilmesi, globalizasyon nedeniyle rakip sayısındaki artış, iletişim ve bilişim teknolojilerindeki yenilikler vb. gelişmelere paralel olarak yönetim tarzları da değişmekte ve bilgiyi esas alan yönetimler ön plana çıkmaktadır.

Bilgi ekonomisini ve bilgi yönetimini amaçlayarak yeniden yapılanmaya giden şirket sayısının sürekli artması, bu değişimin bir göstergesidir. Artık en güçlü şirketler, en büyük maddi ve finansal varlıklara sahip şirketler değil, entelektüel sermayelerini güçlendirebilen ve bu sermayeyi en etkin ve en etken şekilde yönetebilen ve kullanabilen şirketlerdir.

‘Duyumsanmayan’ veya ‘görünmeyen’ varlıklar olarak da adlandırılan ‘entellektüel sermaye’ kavramı ile genellikle bir şirketin sahip olduğu kayıtlı bilgiler ve şirketteki çalışanların bilgi, beceri ve deneyimleri kastedilmektedir. Entelektüel sermaye, insan, organizasyonel ve ilişkisel olmak üzere üç temel alt bileşenden oluşmaktadır. Söz konusu bileşenler dinamik, karmaşık, bulanık ve özgün özelliklere sahip olduklarından incelenmeleri ve yönetilmeleri zor ve kapsamlı bir çalışma alanı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu çalışmanın amacı, soyut bir nitelik taşıyan entelektüel sermayenin bir şirkette etkin ve etken bir biçimde yönetilmesine destek olacak metodolojik bir süreç önermektir.

Bilgi yönetiminin önemli bir alt konusu olarak kabul edilen entelektüel sermaye için geniş anlamda şöyle bir tanımlama yapılabilir : “Entelektüel sermaye, kara dönüştürülebilen bilgidir ve bu bilgi, işletmenin fikirlerinin, yeniliklerinin, teknolojilerinin, genel bilgilerinin, bilgisayar programlarının, dizaynlarının, veri kullanma yeteneklerinin, ilişkilerinin, süreçlerinin, yaratıcılıklarının ve yayınlarının bir bütünü olarak tanımlanabilir

Entelektüel sermaye statik bir varlıktan çok, işletmenin gereksinimlerine uygulandığında ekonomik ve sosyal açılardan katma değer yaratan dinamik bir kavramdır. (Bontis, 1998) (Edvinsson ve Sullivan, 1996) (O’Regan ve O’Donnell, 2000). Geleneksel muhasebe anlayışına göre entelektüel sermayenin karşılığı şerefiye olarak görülebilir. Yabancı bilançolarda bu “goodwill” kavramına karşılık gelmekte ve bu da işletmenin pazardaki ününü simgelemektedir. Ancak işin özü, entelektüel sermayenin sadece defter değeri ile piyasa değeri arasındaki fark olmadığı, onun, spekülatif faktörler de dahil, görünmeyen değerlerden oluştuğudur.

“Duyumsanmayan” veya “görünmeyen” varlıklar olarak da adlandırılan entelektüel sermaye üzerine yapılan çalışmalar temel alınarak özet olarak şunları söyleyebiliriz:

Entelektüel sermaye, bir şirketin en önemli rekabet kaynağıdır.

Entelektüel sermaye, şirket bilançosunda görünmeyen, şirketin “saklı” varlıklarının bir toplamıdır. Bu nedenle, hem organizasyonu oluşturan üyelerin bilgilerini, hem de bu kişiler işten ayrıldıklarında şirkette kalan bilgiyi içerir.

Bir şirketin gelecekteki başarısı, bugün sahip olduğu entelektüel sermayesinin nasıl yönetildiğine bağlıdır.

3.3.3. Entelektüel sermaye modelleri ve bileşenleri

İşletmeler için çok değerli olan bu sermayeyi daha iyi tanımlayabilmek ve inceleyebilmek amacıyla araştırmacılar çeşitli entelektüel sermaye modelleri geliştirmişlerdir ve günümüzde entelektüel sermayenin pek çok tanımıyla birlikte çeşitli entelektüel sermaye modelleri de mevcuttur. Bu çalışmada bu modellerden sadece üçü kısaca tanıtılacaktır.

Skandia modeli tanınmış entelektüel sermaye modellerinden biridir. Skandia, yıllık finansal raporuna entegre ederek dünyada ilk entelektüel sermaye raporunu yayımlayan İsviçre şirketidir. Bu raporda entelektüel sermayenin insan ve yapısal olmak üzere iki temel bileşenden oluştuğu belirtilmektedir (Skandia, 1996). Bu rapora göre, yapısal sermaye müşteri ve organizasyonel sermaye olmak üzere iki alt bölüme ayrışırken, organizasyonel sermaye de kendi altında yenilik ve süreç sermayelerine ayrılmaktadır.

Bir başka entelektüel sermaye modeli Roos ve Roos’un önerdiği modeldir ve bu modelde entelektüel sermayenin, insan sermayesi, yapısal sermaye ve ilişkisel sermayenin karşılıklı etkileşiminden oluştuğu savunulmaktadır (Roos ve Roos, 1997). Diğer bir ifadeyle, entellektüel sermaye bir şirketin pazardaki liderliğini, satışlarındaki sürekli gelişmeyi, ve hissedarları için değer yaratımını sağlayan ‘duyumsanmaz varlıkların’ bir bütünü olarak ele alınmıştır. Burada, insan sermayesi, çalışanların bilgi, beceri ve deneyimlerinin tümüdür. Yapısal sermaye ise iş süreçleri ve yenilik-geliştirme sermayelerinden oluşmaktadır

Sveiby ise, entelektüel sermaye modeli bileşenleri olarak içsel yapı, dışsal yapı ve çalışanların yeteneklerini kabul etmektedir (Sveiby, 1997). Bu modelde içsel yapı organizasyon seviyesindeki duyumsanmayan varlıklardır ve şirket kültürü, bilgi sistemleri, çalışma şekli bunun elemanlarıdır. Yani bir bakıma organizasyonel sermayedir. Çalışanların yetenekleri, insan sermayesinin bileşenlerini, yetenek, deneyim vb. özellikleri kapsar. Dışsal yapı ise çevreyle ilişki sonucu oluşan sermayedir.

Başka yazarlar tarafından farklı şekilde sınıflandırılmış ya da adlandırılmış olsa da, entelektüel sermayenin insan sermayesi, organizasyonel sermaye ve ilişkisel sermaye olmak üzere üç temel alt bileşenden oluştuğu kabul edilmektedir (Lynn, 1998). Bu çalışmanın devamında entelektüel sermayenin bu yapılanması baz alınarak kullanılacaktır.

Entelektüel sermaye temel bileşenleri kısaca şu şekilde özetlenebilir:

İnsan sermayesi: İnsan sermayesi, entelektüel sermaye modellerinin temel bileşeni olarak kabul edilmektedir. En basit haliyle bir işletmenin çalışanlarına ait bireysel bilgi stoku olarak tanımlanabilir (Bontis ve diğerleri, 2001) ve çalışanın bilgi, beceri, isteklendirme ve iş yapma sermayelerine bağlıdır. Bu sermayeyi geliştirmek ise, çalışanların fikirlerine önem vererek ve iş geliştirmeye yönelik önerilerini dinleyerek gerçekleştirilebilir.

Organizasyonel sermaye: Organizasyonel sermaye, akşamları işten ayrılırken çalışanların ‘evlerine götürmedikleri’ sermaye olarak tanımlanabilir. Her kuruluşun kendine özgü bir organizasyonel sermayesi bulunmaktadır ve bu sermaye kuruluş elemanları tarafından paylaşılmaktadır. Teknolojiler, icatlar, yayınlar ve süreçler yasalarla koruma altına alınan organizasyonel sermaye türlerini oluştururken, diğer taraftan da şirket stratejisi ve kültürü gibi organizasyonel sermaye türleri bulunmaktadır. Şirketteki yapısal bilgiler, iyi bir şekilde muhafaza edilmeli ve tekrar kullanım için gerektiğinde kolayca bulunabilmelidir. Böylece bu bilgiler, şirketten ayrılan personele bağlı olarak değişime ve kaybolmalara maruz kalmamaktadır. Organizasyonel sermaye iki ana bölüm altında incelenebilmektedir:

Şirketin şu anki durumunun incelenmesine yarayan organizasyonel sermaye, yani iş süreçleri sermayesi ve şirketin gelecekteki durumuna yönelik organizasyonel sermaye, yani yenilik ve geliştirme sermayesi.

İlişkisel sermaye: Şirketler, rakipleri ile en iyi şekilde rekabet edebilmek için ilişkilerle elde edilen bilgileri çok iyi kullanmalıdırlar. Çevrenin en önemli elemanlarından biri ise, müşteridir. Günümüzde, müşteriyi en iyi şekilde tatmin ve memnun etmek, çoğu şirketin ortak amacıdır. Müşteri dışında, tedarikçilerle, ortaklarla ve yatırımcılarla ilişkiler de bu sermayeye dahildir. Bunun yanı sıra günümüzde, kimi firmalar çalışanları ile olan ilişkilerinde de, onlara tıpkı bir müşteri gibi davranmakta ve “çalışanların mutluluğunu artırma” programları uygulamaktadırlar. Diğer yandan firmalarda; var olan kurumsal kültürü korumak ve iyileştirmek, kurum içinde bulunan örtülü bilgiyi otaya çıkartmak amacıyla bir takım özendirici programlar uygulamaya konulmaktadır.

Örneğin HP firması, emekli olan çalışanlarına sembolik bedel karşılığında çalışma hayatı boyunca HP de yaşadıklarını (işi ile ilgili) bir kitap olarak yazmalarını istemektedir. Burada amaç emekli olan çalışanın aklında bulunan örtük bilgiyi (tacit knowledge) açığa çıkarmaktır. Çünkü “Knowledge Management” tanımı aslında örtük bilgiyi açığa çıkarmak (knowledge creation) ,kullanıma sunmaktır. Bu ise bilginin paylaşılması kültürünün örgütte benimsenmiş olmasıyla mümkündür. Arthur Anderson firması örtük bilgisini en çok paylaşana ilave ücret vermektedir.