Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

Arasbaran illerinin kışlaklarının Aras sahili, yaylaklarının ise, Arasbaran ve Karadağ yükseklikleri (Eher ve Mişginşehr yaylaları) olduğunu ifade edebiliriz. (Tarih-i Arasbaran, s.155, 157; “Arasbaran İli”, Varlıq dergisi, 10.devre, 68/2, s.38)
İl/Ulus Özellikleri
Arasbaran halkı Türkmen olup, dili Türkçe’dir.

Kuzey Arasbaran’daki Huda-Aferin mıntıkasındaki birkaç köyde ve Veyneg’te وينق münferit Hıristiyan Ermeni aileleri yaşamaktaydı. Ekonomik nedenlerle yakın zaman içerisinde büyük şehirlere göç ettiler. Keleyber, Meşepare/ Meşepara, Huda-Aferin ve diğer bazı mıntıkalarda Ehl-i Hakk’lar oturmaktadur.

Dızmar ve Hasanabad (Hasanu حسنو) Köy Birliği’ne bağlı bazı köylerde Tatça konuşulmaktadır. Eher’in Verzigan ورززگان nahiyesine bağlı Keringan كرينگان, Hoynarud خوينه رود (Hoynarav خوى نرآو), Kelesor/ Kellesor كله سور, Barazin برازين, Vebestan وبستان ve diğer bazı köylerde bu köylerin adı ile anılan bağımsız dil veya Tatça konuşulmaktadır. Keringan Tatça’sı veya Keringanice; kadim Ustaice, Pehlevice, Yunanca, Sanskritçe, Ermenice, Kürtçe, Farsça ve çok sayıda Türkçe kelimenin karışımından oluşmaktadır. Bu diller üzerindeki çalışmalar henüz yeterli seviyeye ulaşmamıştır. Tat dilli bu köyler, Türkleşme safhasına girmiştir. (Behruz Hamaçî, s.185-186) bkz.→Tatlar
Ahlak ve gelenek:

Arasbaran havzası tayfaları mert, güçlü, dayanıklı sıfatlarını hakkıyla taşıyan, iyi silah kullanan, avcılıklarıyla temayüz etmiş insanlardır. Diğer Türk aşiretleri gibi Alevidirler. Arasbaran tayfalarının tamamı Oğuz Türkü olup, temiz bir Türkçe konuşmaktadır.

Bayram ve Eğlenceler:

Nevruz bayramı, büyük önem taşır. Aşiret reisleri ile birlikte kutlarlar. Nevruz’da birbirlerine hediye verme geleneği vardır.

Ramazan, Kurban bayramları ile diğer önemli günlere gereken önemi verirler. Maddi durumu iyi olanlar, kurban keserek fakirlere dağıtır. Ayrıca sazlı-sözlü açık hava eğlenceleri de düzenlerler. Bu eğlencelere aşiretlerin han ve beyleri de katılır.
Dünürlük ve Evlilik:

Kız beğenildikten sonra, aile büyükleri ve aşiretin aksakalları oğlan evinde bir araya gelerek, topluca kız evine giderler. Daha önce belirlenmiş aksakal, saygı çerçevesinde söz alarak, dünürlükle ilgili konuşma yapar ve son sözü kız evine bırakır. “Olur” cevabı verildikten sonra misafirlere tatlı dağıtılır.

Düğün gününün belirlenmesinin ardından misafirler davet edilir. Düğün, ailenin durumuna göre beş ila on gün sürer. Misafirler, saz heyeti eşliğinde düğün mahalline getirilir, düzenlenen eğlenceye katılırlar. İsteyenler damada maddi yardımda bulunur. Düğün sona erdikten sonra, misafirler oğlan evine getirdikleri deve, inek, koyun gibi hediyeleri sunar.
İlk Çocuk:

Doğan ilk çocuk için eğlence düzenlenir. İlk doğan çocuk erkekse, evin veya çadırın üzerine dikenli bir çalı dikilir. Komşulara haber salınarak, eğlence düzenlenir. Davete icap eden kadınlar, kırmızı ve pul işli elbiseler giyer, ayrıca sikke dizilmiş başlık ve takılar takarlar.

Ege Yörük/ Türkmenleri çadıra asılan bu dikene “Geçit Kürü” derler. Alilenin temelinin kurulduğunun işaretidir. Yani aileye gelebilecek zarar ziyana geçit verilmeyeceğinin sembolüdür.
Sünnet:

Erkek çocuğun sünnetine karar verildiğinde, sünnet esnasında çocuğu tutmak ve eteğini kaldırmak üzere aşirette saygınlığı olan bir kişi kirve seçilir. Seçilen kişi ile aile arasında kırgınlık varsa, bu vesileyle ortadan kalkar. Karşılıklı verilen hediyelerle dostluklar yeniden kurulur..

Defin Merasimi:

Definle ilgili merasim, şehir hayatına geçmiş olan aşiret mensuplarınca gelenekselleştirilmiştir. Cenazenin defnedildiği gün, yedisinde, çillesinde/ kırkında ve yıl dönümünde toplanılır. Ruze meclisi kurulur. Kur’an kıratının ardından “Ruzehan” denen ağıt okuyucuları tarafından ilahi ve mersiyeler okunur. Daha sonra ev sahibinin ikram ettiği yemekler yenir. “Çille” kelimesi, kırk rakamı karşılığı olan “çihl”in Türkler arasındaki kullanım şeklidir. (İranşehr, 1.cilt, s.228-229; İrec Afşar, Îlhâ, Çâdurnişînan… 1.cilt, 109-111, 115-116)

Daha önce Keleyber ve Verzégân’ın Eher ilçesine bağlı nahiye merkezi oldukları dönemde Arasbaran havzası, Eher merkezli olarak izah edilmekteydi. Yukarıda verilen bilgiler de, benzer şekildedir. Ancak Keleyber ve Verzégân’ın iki ayrı ilçe haline gelmesinden sonra Arasbaran havzasını kısaca Culfa’nın doğu bölümü ile Eher ilçesini göz ardı etmeden, bu iki ilçe topraklarıdır şeklinde izah edebiliriz. Eher’in kuzeyinde olan Keleyber ilçesinin, Aras’a oldukça uzun bir sahili vardır. Verzégân, Eher’in batısında ve Aras’a sınırı bulunmamaktadır. Kuzeyinde Keleyber ve Culfa ilçeleri yer alır.

Arasbaran havzası, Talış bölgesi ile de kısmen iç içedir. Bölge, Aras’a paralel dağlık olup, bu dağların tamamına Arasbaran/ Kûhha-yı Arasbaran denmektedir. Dağlar, Aras nehrine doğru alçalır. Haliyle Aras’ın Azerbaycan Cumhuriyeti’ne ait karşı sahiline de Arasbaran denmektedir. Doğudan batıya Arasbaran dağlarının yüksek noktaları; 2.908, 2.947, 2.648 ve 2.952 metredir. Karadağ, Arasbaran dağları bünyesindedir.

Şahsevenler ve Arasbaran Havzası İlleri’nce, her sene Arasbaran’da 5-6 gün süren yayla şenliği düzenlenmektedir. Azerbaycan’ın çeşitli yörelerinden geniş katılım olmaktadır. Yerel yönetimlerin, şenliklerin organizesine destek verdikleri ifade edilmektedir.