Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

21.TATLAR

Azerbaycan Türkleri, “Tat” kelimesini Türk olmayan İran dilli halklar için kullanmaktadır. Türkler, Kazvin kenti batısındaki halka da “Tat” demektedir. Dağıstan ve Azerbaycan’da bu dili konuşanların bulunduğu bilinmektedir. Tatların, Kafkasya’ya sınırları korumak üzere Sasanî Şahı Enuşirvan tarafından yerleştirildiği rivayet edilmektedir. En kuzeyde konuşulan Tat dilleri, uzak coğrafi konumlarına rağmen Farsça, Lorca, KumZaRice gibi güney İran dilleri grubuna girmektedir.

Tat dilli etnik gruplar, Azerbaycan’da küçük adacıklar halinde yaşamaktadır. Merend, Kazvin, Zencan, Halhal, Hemedan, Miyane, Merağa kentleri civarında, ayrıca Gilan, Mazenderan, Talış, kadim Farsistan Vilayetinin bugünkü Simnan, Kaşan ve Germsar kentleri etrafında da Tat grupları bulunmaktadır. Tat adı verilen dillerin, kendi aralarındaki derin farklılıklar nedeniyle tek bir dil olarak nitelendirilmesi mümkün değildir. Bazı araştırmacılar, Tat dillerinin, Med dilinin günümüzdeki devamı olduğunu beyan etse de, bunun dayanağı yoktur. Tatça’nın, Turani bir kavim olması kuvvetle muhtemel olan Medlerin dilinin devamı olduğu yönündeki görüşler temelsizdir. Tat dillerinde kaleme alınmış bazı metinler günümüze kadar ulaşmış, ancak bu metinler üzerinde yeterli bilimsel araştırmalar yapılamadığı gibi, tasnif de edilememiştir. Diğer bölgelerin yanı sıra, Azerbaycan’ın bazı köy ve kasabalarında az sayıda insanın konuştuğu bu diller, Tebrizli Ahmet Kesrevigibi Aryaistlerin “Zebân-ı AzeRi/ AzeRi Dili/ Azerbaycanca” olduğunu iddia ettikleri dillerdir. Bu iddialar, Azerbaycan Türkleri’nin Türk soylu değil, İran/ Arya soylu olduklarını ispata yöneliktir. Bu iddialar, bilimsel bir zemin bulamamıştır:
-Halhalİce (Kecel, Secel ve Şahrudî): En fazla konuşulan Tat dillerindendir. Şahrud, Halhal/ İmamrûd (Şahrud), KağızkuNan, Alaeddin bölgesi, Zencan kenti çevresi, Hamse Tarum’u ile Şal, ÉsBu, Eşkistan, Derû, Gezen-Kışlaq, Lerd, Kerend, Dolme-deh, Maclân köyleri ve Kulur ilçe merkezinde konuşulmaktadır. Talış diline benzeyen bu Tat dili ve ağızları, en fazla konuşulan Tat dili olmasına rağmen, Azerbaycan Türkçesi etkisi ile Tükçeleşmektedir. Daha önce Zencan’da Tatça konuşan 28 köyden bahsedilirken günümüzde bu köyler artık Türkçe konuşmaya başlamıştır. Bu durum Merağa civarındaki birkaç Tat köyü için de geçerlidir.

-ÇAlice (ŞAli, KaraçAli): Bu dilin Eştehardİce’nin bir lehçesi olduğu söylenir. Ayrıca Elvir ve Veydâ dillerinden söz edilmektedir. Bkz.→ Éştehardİce/ İştehardİce

-Enerânİce: Azerbaycan’ın Nemin kenti civarında konuşulmaktadır.

-Éştehardİce/ İştehardİce: Kazvin’in batı ve güneybatısında konuşulmaktadır. Bu dilin arı Pehlevice olduğu söylenmektedir. Seggizabad, Şamdan, ÉsferveRin, Şal, Siyah-dehân, Hıyârek, Dânisfahan ve İbrahimabad’ta konuşulan dillerin Éştehardİce olduğu belirtilmektedir.

-Herzendİce (Gelinkaya گلين قيه ): Azerbaycan’ın Merend ile Culfa-Sofyan (Sûfîyân) arasında konuşulan bir Tat adacığıdır. Uryan-tepe/ İran-dEbi (1.159 nüfuslu), Kara-Goz (301 nüfuslu), BAbere, Dizec-Qurban (1.183 nüfuslu), KuRi, Pir-İshak/ Pirsak (416 nüfuslu) ve Herzen-i Cedid’te konuşulmaktadır. Bu dil, Azerbaycan Türkçesi içerisinde erime sürecine girmiştir. Merend ilçesi Herzendât köy birliğine bağlı Gelinkaya köyünün 1966 yılı nüfusu 2.144’tür.

-Hueynİce: Azerbaycan’ın Zencan kentinin 60 km güneyinde konuşulmakta idi. Bugün unutulmaya yüz tutmuştur.

-Keringânİce: Azerbaycan’da diğer bir Tat dili adacığıdır. Eher’in Verzigan ورززگان nahiyesine bağlı Keringân كرينگان, Hoynarûd خوينه رود (Hoynarâv خوى نرآو), Kelesor/ Kellesor كله سور, BaRazîn برازين , Vebestan وبستان , ayrıca Dızmar, Hasanabad (Hesnu), Hırazîn, Arasbaran ve Eher’de konuşulmaktadır. Türkçe’nin etkisi altındadır.

-Merağİce: Bu dil, Alamut Rudbar’ında 7-8 köyde konuşulmaktadır. Merağİce’nin, Muşgîn ve Dekîn olmak üzere iki lehçesi vardır. Birkaç bin kişi tarafından konuşulduğu ifade edilir. Merağîler, buraya Azerbaycan’ın Merağa kentinden geldiklerini ifade ederler.

-Paşayî: Farsça’ya Merağİce’den daha yakındır. Gezérhan, Muallim-Kelâya, KüçeNan, Kendanser, Alamut, Kûhpaye ve Rudbar’ın diğer köylerinde konuşulmaktadır.

-Ramandİce: Kazvin’in güneybatısında konuşulmaktadır.

-Rezecerdİce: Sadece Rezecerd köyünde konuşulur.

-Sapanca: Azerbaycan’ın Merağa kenti civarında konuşulmaktadır.

-Takistanİce: Talışça ve Simnanİce’ye yakındır.

-Yengice: Azerbaycan’ın Miyane kenti Delikanlu nahiyesinde konuşulmaktadır.

*Nüfus bilgileri 1966 yılına aittir.

-Ayrıca Gilan/ Sefidrud’un sol sahilindeki Rüstemabad çevresi, Rudbar ve Şahrud’ta, FârAb/ Umarlu’da, öte yandan Simnan ve Germsar kentleri civarında birkaç Tat köyü bulunmaktadır. Gilan’da, Gavmîşbânların Tatça olması muhtemel bir dilleri vardır. Şahrud Tatçası’nın, deforme olmuş Azerbaycan Türkçesi’nin bir şivesi olduğu ileri sürülmektedir.

Tatlar bugün birkaç dillidirler. Bölgenin ticari dili olan Azerbaycan Türkçesi, Tatlar arasında yaygın şekilde bilinmektedir. Tatların çoğu Şii, Talış’ın merkez bölgesi halkı, Talış-Dolab ve Esâlim tamamen Sünni, Halhal civarında ise, sadece göçerler Sünni/ Şafii, Merağîler Alevi/ Ehl-i Hakk, Éştehard Tatları ise Bahai dinindendir. İnançlarında Zerdüştlüğün izleri de vardır. Çok eşliliği küfür, içkiyi ise helâl kabul ederler. Boşanma ise, onlar için amellerin en kötüsüdür. Ünlü Şair Arif Kazvînî bu gruptandır. Dağıstan Tatları, Musevi’dir. Grozni ve Nalçık’da da yaşayanları vardır. Bunlar Hazar Türkleri soyundandır. Azerbaycan MusevileRi de Hazar Türkü’dür. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Bakü, Kuba, Şamahı, Göyçay…’da yaşayanlar Azerbaycan Türkçesi konuşur ve yazarlar. Hazar Musevileri’nden bir kısmı İsrail’e göç etmiştir. İçlerinde az sayıda Hıristiyan da vardır. Kafkasya Tatları’nın büyük kısmı Türkleşme sürecini tamamlamak üzeredir. Nüfuslarının 100-150 bin civarında olduğu söylense de, son 25-30 yılda gerçekleşen iç göç nedeniyle nüfuslarını tespit etmek imkânsız hale gelmiştir.

Şahrud Tatları, kendi dillerinin dışında Talışça, Farsça ve Türkçe de bilmektedir. Umarlu’daki Kürtler, döt dili de anlamaktadır. Bu mıntıkalarda Türkçe, istisnai olarak baskın bir dil olarak öne çıkmaktadır. (R.Blaga, İran Halkları El Kitabı, s.135-139; Marcel Bazin- Christian Bromberger, Gilan ve Azerbaycan-ı Şarki, s.22-23) Bkz→ Arasbaran Havzası İlleri/ İl/Ulus Özellikleri