Dr. Recep Albayrak Türklerin İranı

20.TALIŞLAR

Talışlar, Hazar denizinin güneybatı sahilindeki Gilan Bölge Valiliği ile Azerbaycan/ Erdebil’in doğusunda yaşayan bir etnik gruptur. Yarıya yakını Azerbaycan Cumhuriyeti’nin güneydoğu bölgesinde meskûndur. Talışça, İran ve Azerbaycan’da 200-250 bin kişi tarafından konuşulmaktadır.

Esas olarak Kergânrûd, Esâlim, Talış-Dolab, Masal’da (Masule/ Masal-Şandarmen) yaşarlar. Talış, Tavalış veya TalıŞan (çoğulu→Tavalış, diğer çoğulu→TalıŞan) olarak adlandırılan bu mıntıka, tarihi dönemlerde “Gilan”, “Deylem” veya “Deyleman” adı ile Azerbaycan’ın idari bir bölgesiydi. Anlaşılacağı üzere “Talış” ismi, hem bir etnik grubun, hem de bu etnik grubun yaşadığı coğrafyanın adıdır. Arasbaran mıntıkası, kısmen Talış bölgesine girdiği için buraya Talış denmesi yanlış bir ifade olmaz.

Talış’ın merkezi, 1955 yılında ilçe yapılan Tavalış (Heştper) kentidir. Talış topraklarının bir kısmı Azerbaycan (Erdebil Bölge Valiliği), diğer kısmı Gilan Bölge Valiliği sınırları içerisinde kalmaktadır. Gilekçe’ye yakın olan Talışça, İran’da konuşulan ARi dillerin kuzeybatı koluna bağlıdır. Günümüzde bu dil yerini Azerbaycan Türkçesi’ne bırakmaktadır.

Talışlar, Türk Safevi devletini kuran Kızılbaş kabile birleşiğine katılan tek İrani dilli halktır. Bu tercihleri ile siyasi, sosyal ve özellikle ekonomik yönden komşu bölge halklarına üstünlük sağlayabilmişlerdir. Nadir Şah Afşar’ın ölümünden sonra bağımsız hanlıklarını kurmuşlardır. Rus Çarlığı ile imzalanan Gülistan (12 ekim 1813) ve Türkmençay (10 şubat 1828) Antlaşmaları ile Talış Hanlığı topraklarının büyük bir bölümü bugünkü Azerbaycan Cumhuriyeti sınırlarında kalmış ve böylece Talış halkı ikiye bölünmüştür. 1920 yılında Gilan Sovyet Cumhuriyeti olayları sırasında, Talışların HeştbeRi aşireti bu harekete karşı çıkmıştır. Cumhuriyetin kurucusu Gilek Mirza Küçük Han Cengeli, teslim olmamış ve ormana çekilmiştir. Soğuktan donmuş olan cesedi bulununca Talış Emir Muktedir’in kardeşi SâLar ŞuCa’ tarafından kafası kesilerek, Aralık 1921’de Tahran’a gönderilmiştir.

Bazı araştırmacılara göre, Talışların Türk soylu oldukları kabul edilir. Belçikalı Ernest Orsel bunlardan biridir. Talışlar, kendilerinin Cengiz Han’ın Talış adındaki komutanı tarafından buraya getirildiklerine inanır. Astara çevresindeki Talışlar arasında Sünniler bulunmaktadır. Esâlim, Talış-Dolab, Dere-Vizne Talışları ile göçerlerinin bir kısmı Sünni’dir. İmami ve Alevi/ Kızılbaşların oranı konusunda net bilgi bulunmamaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti’nde Talış-ı Sado/ Talış’ın Sesi ve Bakü isimli yayınları vardır. Ancak edebi ürünlerinde Türkçe’yi kullanırlar. Azerbaycan Cumhuriyeti’nin bağımsızlığının ilk yıllarında Talış-Mugan Cumhuriyeti kurma girişiminde bulunmuşlardır. İran’da yaşayan Talışların bu harelete destek vermesi üzerine, Azerbaycan Cumhuriyeti ile İran arasında siyasi sıkıntılar yaşanmış ve karşılıklı suçlamalarda bulunulmuştur. (R.Blaga, s.140-143) Bkz.→Gilan BV