Fanidan “ Emotsional sohani korreksiyalash va rivojlantirish” mavzusi bo’yicha kurs ishi

1.3.Havotirlanish psixologik fenomen sifatida
Shaxsdagi havotirlanish va qo’rquv xolatlari orqali insonda turli hil hissiy kechinmalar namoyon bo’lishi mumkin, hamda bu holat shaxs psixik salomatligi va kamolotiga ta’sir etishi mumkin. Bu boradagi g’oyalar sharq allomalari tomonidan ham ilgari surilgan bo’lib, shaxsning his-kechinmalari, havotirlanish va qo’rquv kabi tuyg’ularning namoyon bo’lishi holatlari haqidagi fikrlarini o’z asarlarida bayon etganlar.
Psixik xolat sifatidagi havotirlanish tushunchasi ko’p qirralidir. Shu sababli turli tadqiqotchilar havotirlik tushunchasini turli ma’noda qo’llaydilar.Ko’pincha havotir termini nohush, ichki emosional tusdagi holatdir. Bu holat zo’riqish, bezovtalik g’amginlikni xis qilish kabi fiziologik jihatdan avtonom nerv sistemasining faollashuvi sifatida tavsiflanadi. Havotirlanish holati inson muayyan qo’zg’atuvchini xavf, taziyk, ziyon elementlari mavjudligi sifatida idrok qilish natijasida kelib chiqadi. Insonda havotirlik holatini vujudga keltirish mumkin bo’lgan stress darajasi o’z intensivligi bo’yicha o’zgarib boradi.
Shaxs hislati sifatidagi shaxsiy havotirlanish qanchalik tez-tez va intensiv tarzda yuzaga kelishiga qarab aniqlanishi mumkin. Havotirlanish holati yorqin ifodalangan shaxs atrofimizni o’rab turgan dunyoni xavf-xatar, qo’rqinch taxlika tariqasida idrok qilishga moyil bo’ladi. Aksariyat chet ellik psixolog olimlar havotirlanishga shaxs xolati sifatida qaraganlar va shu mazmunda bir qator nazariyalarni yaratganlar.
Filips, Marlin va Mayers o’z tadqiqotlari natijasida havotirlanish stressning turli shakllari natijasida hosil bo’lishi mumkin degan fikrga keldilar. Filips va uning hamfikirlarining takidlashlaricha, emosional holatga o’qituvchi xavotirlanish bilan shaxsning nisbatan barqaror hislati sifatidagi havotirlanish o’rtasidagi konseptual farq mavjud. Bunday fikrni Kettel va Shreyer xam o’z tadqiqotlarida aniqlab bergan edilar. Xozirgi davrgacha muammoning ushbu tomoniga yanada ko’proq e’tibor qaratilmoqda.
Ushbu muammo I.G.Serazan ishlarida ham markaziy o’rinlaridan birini egallaydi. Olimning fikricha bilimlarni nazorat qilish jarayonida namoyon bo’ladigan havotirlanish bunday vaziyatda shaxsning havotirini his qilish moyilligi kabi individual farqda o’z aksini topadi. Havotirni holat va hususiyatga ajratish Bekning stressga nisbatan sezgirlik kabi shaxs hislati psixosomatik simptomlarining rivojlanishida muhim omil ekanligi haqidagi taxminida ham kuzatiladi. Bekning ta’kidlashicha havotirlanish holati psixofiziologik buzilishlarning rivojlanishiga olib kelishi mumkin.Demak, ko’pchilik tadqiqotchilar aynan stress havotirlanish holatini yuzaga keltiradi deb hisoblaydilar. Bundan tashqari havotir va boshqa emosional holatlarining faollashuvi kognitiv omillar hal qiluvchi ahamiyatga ega.
Ba’zi tadqiqotchilar havotirlanish turli tuman tarkibiy qismlardan tuzilgan murakkab jarayon deb qaraydilar.
Havotirlanish shaxs xususiyati va holati sifatida fikrlash uni jarayon sifatida tushunishni talab qiladi. Ushbu yondashuvga binoan havotirlanish kognitiv effektiv va xulq atvor reaksiyalarini izchilligi bo’lib, ular stresning turli shakillari tasiri natijasida faolashadi dep qaraladi havfni kognetiv baholash havotirlanish holatini vujudga kelishiga olib keladi yoki bu holat intensivligini darajasini oshirib yuboradi.Shunday qilib havotirlanish holati umumiy havotirlanish jarayoni tarkibiga kiradi. Havotirlanishni jarayon sifatida qarovchi nazariya esa quydagi komponentlarni qamrab olgan:Stres havfini idrok qilish bilan bog’liq hovotirlik holati.
Vujudga kelgan havotirlanish stres vaziyatlarini ortiqcha baholash jarayoni bilan kechadi. Vaziyatni ortiqcha baholash esa stres kechimalarini yumshatish imkonini beruvchi muayan mexanizmlarni tanlashga yordam beradi. Shuningde, u havotirlanishni hosil qiluvchi shaxsni vaziyat chegarasidan tashqariga chiqish, undan qochish mexanizmlarini faolashtiradi.
Agar stresdan qochish yoki uni bartaraf etish imkoni mavjud bo’lmasa havotirlanishni kamaytirish vazifasi bajaruvchi psixalogiya himoya mexanizmlari ishga tushadi. Bu mexanzmning tarkibiy qismining yengish, inkor etish proyeksiya va shu kabilar havotirni keltirib chiqaruvchi idrok etishni buzub ko’rsatadi.
Z. Freyd bo’yicha obyektiv havotir shunchasi o’z ichiga tashqi dunyadagi havfning rial vazifasini qamrab oladi. Bu vaziyat shaxs tomonidan taxlika xavf xatardek idrok etiladi. Xavfni idrok etish esa, emosional reaksiya hosil qiladi. Nevrotik havotir xavf-xatar manbai, tashqi dunyoda emas, balki shaxsning o’zida uning ichki dunyosida mavjud bo’lishi bilan obyektiv farq qiladi.
V.V. Davidov, Yu.L. Xamil takidlashicha havotirlik holati terminini muayan vaziyatda, obyektiv havf mavjud yoki mavjud emasligidan qatiy nazar insonda vaziyani havfli, taxlikalidek idrok qilish natijasida yuzaga keluvchi imotsional holatlar yoki muayan reaktsialar majmuyini aks etirish uchun qo’lanilishi kerak. Agar inson vaziyatni havflidek baholasa, unda u havotir holatining kuchayib borayotganini his qiladi. Bu holat esa negativ imotsionalholat bo’lib zo’riqish havfsirash, notinchlik hislarini o’z ichiga oladi hamda nerv sistemasining faoliyatini oshishi bilan birga kechadi havtirlanish holatini uning tashkil etuvchi reaksiyalar hususiyatlari asosida to’laqonlik batafsil aniqlanishi mumkun.
Havotirlanish holati ko’proq mexnatning u yoki bu turlariga insoning yaroqliligini muayan taraflarida ko’rinadigan bir omil hisoblanadi va uning qurshagan atrof voqeliklari tez o’zgaruvchan sharoitlarga moslashishda katta ro’l o’ynaydi.K. K. Platonov havotir havotirlanish namoyon bo’lishini turli havfga imotsional tasirining bir shakli sifatida yozadi. G. Shumkov hali Yapon-Rus urushi vaqtida havotirlanish kutilishi va qo’rqinch tshunchalarini ajratgan edi. Havotir deb ko’rsatadi u bu ham kutish ammo bizni qiziqtiradigan o’zining ohirida bu yoqimlimi yoki yoqimsiz bo’ladimi, biz uchun malum bo’lmagan, qo’zg’atadigan hayajonlantiradigan hodisani kuzatilishi sifatida ko’rsatiladi. Havotirlanish tshunchasining har hil izoxlanishiga qaramasdan barcha mualiflar bu shaxsning zamonaviy psixalogiyasida murakkab muamolaridan biri va buni o’rganishda zarurligida diqatni qaratadi.Havotirlanish holatini o’rganayotib bizning fikrimizcha shaxsning ekstroversiya- intraversiya va kuch – asab tiziminig holsizligi singari shaxsning inteegral tavsifnomsi simtomlariga diqatni qaratish kerak.Yuqorida keltirilganlardan, shunday hulosa chiqarish mumkunki, havotirlanish holatini tadqiq etish shaxni o’rganishda ham muhim jixat hisoblanadi.