Fəsil Milli iqtisadiyyatın sistem xarakteri

Fəsil 1.Milli iqtisadiyyatın sistem xarakteri

1.1.İqtisadi sistem və onun parametrləri.

İnsan cəmiyyətinin bütün inkişaf mərhələlərində iqtisadi fəaliyyət üçün eyni şərait olma-mışdır. Lakin bir sıra iqtisadi məsələlər ümumi olmuşdur. Bura iqtisadiyyatın təşkili, kimin üçün nə istehsal etməli, nə qədər istehsal etməli kimi məsələlər daxildir. Necə istehsal etmək sualına görə isə dövrlər bir-birindən əsaslı surətdə fərqləmişdir. Ayrı-ayrı dövrlərdə mövcud olan cəmiyyətlərdə müxtəlif iqtisadi sistemlər mövcud olmuşdur.

Cəmiyyətdə hakim münasibətlər və təşkilat formaları əsasında təşəkkül tapmış iqtisadi proseslərin məcmusuna iqtisadi sistem deyilir. İqtisadi hadisələri, prinsipləri təhlil etməklə bütöv iqtisadi sistem haqqında təsəvvür əldə etmək olar.

Hər hansı bir ölkənin iqtisadi sistemi canlı bir orqanizm kimi aşağıdakıları özündə birləşdirir: təbii və əmək resursları (ehtiyyatları), mövcud mülkiyyət formaları, müxtəlif kapital ünsürləri, sahibrarlıq və zəruri idarəetmə sistemi və s.

Heç bir cəmiyyət və onun iqtisadi sistemi hər hansı bir sərvət üzərində mülkiyyət forması, iqtisadi münasibətlər olmadan mümkün deyildir.

İstehsalın müasir texnika ilə silahlanması, müasir texnoloji proses iqtisadi sistemin fəaliyyətində mühüm yer tutur. İqtisadi sistemdə sahibkarlıq fəaliyyəti, idarəetmə sistemi də özünəməxsus rola malikdir.

Bəşər tarixində indiyə kimi ənənəvi, bazar, inzibati-amirlik və qarışıq iqtisadi sistemlər fəaliyyət göstərmişdir. Bu və digər sistem daxilində müxtəlif ölkə və regionlarda iqtisadi inkişafın çoxlu modelləri də mövcud olub. Mülkiyyət formaları inkişaf edib dəyişdikcə iqtisadi sistemlər də tədricən dəyişib bir-birini əvəz etmişdir.

İnsan cəmiyyətinin təkamülü ilə ta qədim zamanlardan bu günkü müasir dövrə qədər iqtisadi sistemlər də çox tədriclə dəyişmiş və təkamül yolu ilə biri digərini əvəz etmişdir. Bu proses istehsal (məhsuldar) qüvvələrinin tarixi dövrlər səpgisində irəliləməsi ilə baş vermişdir. Elmi ədəbiyyatda öz ifadəsini tapmış həmin dövrlər, aşağıdakı sxem-cədvəl şəklində verilmişdi

İqtisadi sistemin formalaşmasına iki mühüm amillər qrupu təsir göstərir. Birinci qrupa mövcud mühit, ikinci qrupa isə iqtisadi sistemi təşkil edən elementlərin struktur əlaqələrinin xüsusiyyətləri daxildir. İqtisadi sistemi müəyyən edən və inkişaf etməsinə səbəb olan amillər bir neçə qismə bölünürlər: təbii-iqlim, istehsal-iqtisadi, mənəvi-hüquqi, sosial-mədəni, dini-əxlaqi.

Bu amillər qrupunun əksər hissəsi iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq meydana gəlsə də, hər halda onlar iqtisadi sistemin formalaşmasına fəal tə'sir göstərirlər. İnsanların əməyə, sərvətə, ne'mət və xidmətlərə olan xüsusiyyətləri, eləcə də, zəruri davranış qaydaları iqtisadi sistemin inkişaf qanunauyğunluqlarını

əsaslandırır.

Məhz sosial-mədəni amillər qrupunun fəaliyyətindən asılı olaraq sivilizasiyalı inkişafın iki mühüm və bir-birindən fərqli Qərb və Şərq istiqamətləri meydana gəlmişdir. Bu istiqamətlərin özünəməxsux inkişaf qanunauyğunluqları olsa da bunlar insanların iqtisadi fəaliyyətlərinin təkmilləşdirilməsində özünəməxsux rol oynamışlar. Belə ki, Qərb inkişaf yolu sərbəstliyə, demokratizm prinsiplərinə əsaslanırsa, Şərq yolu ciddi nəzarətə, milli mənafenin üstünlüyünə, dini əqidələrin möhkəmliyinə əsaslanır.

Bütün cəmiyyətlərdə son dərəcədə vacib iqtisadi elementlər olmuşdur. Tələbat, məhdud resurslar, iqtisadi məqsədlər, iqtisadi seçim, istehsal imkanları, istehsal xərcləri, gəlirlərin səviyyəsi, məhsuldar qüvvələr və iqtisadiyyatın təşkil olunması bu elementlər sırasına daxildir. Deməli, bir mənalı olaraq qeyd olunmalıdır ki, bu elementlər iqtisadi həyatla qarşılıqlı şəkildə fəaliyyət göstərməklə müəyyən parametrlərlə sistem şəklini almış olur. Sistemə daxil olan elementlərin fəaliyyətinə əsasən cəmiyyətlərdə insanların iqtisadi azadlığı, hökmranlığı, köləliyi əmələ gəlmiş, maddi nemətlər və sərvətlərin yaradılmasında və istifadə olunmasındakı yeri müəyyən olunmuşdur. Bu baxımdan istər antik dövr, istərsə də kapitalizmə qədərki dövr üçün, istərsə də müasir təzadlı, sivilizasiyalı dövr üçün olsun, iqtisadi sistemdəki elementlərin fəaliyyətindən asılı olaraq, onların iqtisadi həyatı barədə fikir irəli sürmək olar.

İqtisadi sistemlərin müxtəlif formalarda olmasına baxmayaraq, onların hamısında ümumi cəhətlər və ya parametrlər də vardır. Bu umumi cəhətlər və ya parametrlərə ilk növbədə məhsuldar qüvvələr və iqtisadi münasibətlər aid edilir.Məhsuldar qüvvələr dedikdə ilk növbədə istehsal vasitələrini hərəkətə gətirən qüvvələr başa düşülür.İqtisadi münasibətlərə isə sosial-iqtisadi (istehsal,mülkiyyət münasibətləri və əmək bölgüsü) və digər iqtisadi münasibət formaları aid edilir.

Iqtisadi sistemin parametrlərinin müəyyən olunmasında texnoloji istehsal üsulu rol oynayır. Bütün iqtisadi sistemlərdə bu ümumi cəhətlər və parametrlər mövcuddur.