Folklor instituti

Key words: Karachay-Malkar (Balkar) literature, The Caucasus battles, The Kipchaks, the formation of lite­rature of modern times.

QUMUQ TÜRKLƏRI ƏDƏBIYYATININ

DÜNƏNI VƏ BU GÜNÜ
Özət: XIX yüzilədək qaynaqlarda qumuq ədəbiyyatı ifadə­sinə rast gəlmirik. Rusiya Qafqazı müstəmləkəsinə çevirəndən sonra hakimiyyətini möhkəmləndirmək naminə xalqları böl­mək, bir-birindən ayırmaq üçün bir çox “tələlər” qurdu. Bu məqsədlə yüzillər boyu yazılı ədəbiyyatı bir olan türklərin də hər bölgəsi, hər tayfası üçün yeni ədəbi dil, ədəbiyyat tarixi, tarix yaradıldı.

Mahammat Apendi (Əfəndi) Osmanovun 1883-cü ildə Sankt-Peterburqda yayımlatdığı “Nоqайskiе i kumskskiе tеks­ts (Sbоrnik nоqайskiх i kumskskiх pеsеn, prеdаniй, pоqо­vоrоk, pоslоviц)” qumuq ləhcəsində ilk kitab sayılır. Qu­muqlardan toplanmış “Minkullnun yiri”, Şumer dastanı “Bil­qa­mıs”ı, “Engiligim, Sengiligim, eşikni ac!” nağılı yenə də şu­mer­lərin keçinin qurdla (və ya keçinin şirlə) savaşını, “Bozoğlan” nağılı “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı “Bamsı Beyrək” boyunu, “Cavat biy” yırındakı qəhrəmanın ölüm mələyi Əz­rail­lə sa­vaş­ması “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı Dəli Domrulu ya­da salır. “Ko­roğlu” nağılı “Koroğlu” dastanını xatırladır. Bu cür oxşar­lıqlar yalnız folklorda deyil, yazılı ədəbiyyatda da çoxdur.

Son illərdə qumuq yazılı ədəbiyyatının tarixini XV yüzildə yaşamış Kamal Ummu Nuri ilə başlayırlar. Onun yayımlanmış şeirləri isə günümüzün qumuq türkcəsindəkindən çox Azər­bay­can və Türkiyə türkcələrinə yaxındır. Araşdırıcıların bəziləri isə daha cəsarətli hərəkət edərək qumuqların ədəbiyyatını və tarixini şumerlərdən başlayırlar. Beləcə qumuqlar arasında ümumtürk ədəbi abidələrini ədəbiyyat tarixlərinə daxil etmək və onu öyrənmək meyli gündən-günə artır.

Rus-Sovet müstəmləkəçiləri 150 ildə qumuq dili, qumuq ədə­biyyatı yaratmağa çalışsalar da qumuqlardan toplanmış folk­­lor örnəkləri, hətta günümüzün qumuq yazıçılarının əsər­ləri bizim­kilərdən sadəcə ləhcəsinə görə fərqlənir. Düşüncə, üslub, möv­zu, söz­lük etibarı ilə isə onlar ümumtürk ədəbiyyatının bir parçasıdır.

Məqalədə Ummu Kamal (XV yüzil), Abdulrahman Atlıbo­yunlu (XIX yüzil), Yırçı Kazak (1830-79), Mahammat Apendi Osmanov (1838-1904), Abusupiyan Akayev (1872-1931), Ma­nay Alibekov (1861-1920), Nuhay (1865-1919) və Zeynalabid (1865-1919) Batırmurzayevlər, Abdulla Mahammadov (1864-1937), Temirbolat Biybolatov (1879-1942), Nabi Xanmur­zayev (1893-1950), Bahautdin Astemirov (1898-1967), Alim­paşa Salavatov (1901-42), Abdulvahab Suleymanov (1909-95), Yusup Qereyev (1903-1941), Atqay Acamatov (1910-98), Ka­mil Sultan (1911-2002), Rəsul Rəsulov (1912-77), Anvar Ha­jıyev (1914-92), Ibrahim Kerimov (1922), Mahammadsoltan Yahiyayev (1923-2007), Srajdin Tokbolatov (1923), Şarip Ali­beriyev (1926), Abdulla Abakarov(1928), Abdulmejit Məjidov (1936), Mahammatşapi Minatullayev (1937), Mahammat Ata­bayev (1938), Mahammatnabi Xalilov (1941), Badrutdin Mu­hammadov (1943), Şeyit Xanım Alişeva (1949), Atav Atayev (1949), Jeminat Kerimova (1949), Bahavutdin Hacıyev (1950), Supiyan Mamayeva (1958), Abdulkerim Zalimxanov, Nabiulla Mahammadov və b. qumuq ədiblərinin ömür yolundan və ya­radıcılığından söz açılır.