Фонетик сатҳ бирликлари



Yüklə 0,96 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə37/66
tarix31.12.2021
ölçüsü0,96 Mb.
#112870
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   66
fonetik sath birliklari

v)  kombinator-pozitsion  ottenkalarning  yuzaga  kelishida  har  ikki  omil  birga 

qatnashadi. Masalan, qilich so‗zi tarkibidagi birinchi "i" unlisi chuqur til orqa "q" 

undoshi  ta‘siriga  berilib,  "ы"  tarzida  (kombinator  ottenka  shaklida),  urg‗usiz 

bo‗g‗inda (kuchsiz pozitsiyada) bo‗lganligi uchun esa qisqa unli tarzida (pozitsion 

ottenka shaklida) talaffuz qilinadi. 

Fonemalarning  kombinator  va  pozitsion  ottenkalari  tilshunoslikda  shu 

fonemaning allofonlari deb ham ataladi. 

Har bir fonema nutq oqimida o‗zining yuqoridagi ottenkalaridan biri shaklida 

reallashadi,  bunday  ottenkalar  ichida  bittasi  shu  fonema  uchun  tipik  ko‗rinish 

hisoblanadi  -  fonemaning  fonetik  qurshovdan  tashqarida  (erkin  holda)  bo‗lgan 

asosiy  ko‗rinishiga  yaqin  bo‗ladi.  Odatda,  fonemaning  kuchli  pozitsiyadagi 

ko‗rinishi  bunga  misol  bo‗ladi.  Masalan,  daraxt  so‗zi  boshida  yoki  bodom  so‗zi 

o‗rtasida  (intervokal  pozitsiyada)  qo‗llangan  "d"  fonemasining  akustik-

artikulyatsion  belgilari  shu  fonemaning  alohida  (nutqdan  tashqarida)  olingan 

belgilaridan deyarli farq qilmaydi. Fonemaning bunday ko‗rinishi shu fonemaning 

asosiy  ottenkasi  yoki  fonema  qatoridagi  dominanta  deb  qaraladi.  Qolgan  barcha 




 

50 


ko‗rinishlar esa asosiy bo‗lmagan (notipik) ottenkalar sanaladi. Notipik ottenkalar 

fonetik qurshovdagi tovushlarga ko‗proq darajada qaram bo‗ladi. 

2.  fakultativ  ottenkalar  (fakultativ  variantlar)  -  fonemalarning bir xil  fonetik 

pozitsiyadagi  ikki  xil  ko‗rinishlari.  Chunonchi,  ulfat  so‗zidagi  "f"  shu 

pozitsiyaning  o‗zida  "p"  ko‗rinishida  ham  qo‗llaniladi:  ulfat  -ulpat  kabi.  Bunday 

hodisa faqat - paqat, qarmoq - qalmoq, musulmon - musurmon so‗zlari talaffuzida 

ham  uchrab  turadi.  Bulardagi  f-p,  r-l,  l-r  almashinuvlarida  fonetik  qurshovning 

ta‘siri  yo‗q,  ulardan  ayrimlari  tarixiy  omillar,  psixologik  ko‗nikmalar  ta‘sirida, 

ayrimlari  esa  jonli  so‗zlashuv  ko‗nikmalari  bilan  bog‗liq  ravishda  yuz  beradi. 

Fakultativ ottenkalardan nutqda, ayniqsa, badiiy asar matnida uslubiy maqsadlarda 

foydalanish  hollari  ham  yo‗q  emas.  Shu  sababli  ottenkalarning  bu  turi  ba‘zan 

uslubiy ottenkalar deb ham nomlanadi. 

3. Individual ottenkalar kishilarning anatomik-biologik jihatlari bilan bog‗liq 

ravishda yuz beradigan talaffuz ko‗rinishlari (erkak va ayollardagi ovoz tafovutlari 

yoki  nutq  a‘zolaridagi  nuqsonlar  sababli  yuzaga  keladigan  o‗zgarishlar).  Bunday 

ottenkalarning  lisoniy  (lingvistik)  qiymati  yo‗q,  shunga  ko‗ra  ular  tilshunoslikda 

o‗rganilmaydi. 



III.  Tilshunoslikda  ottenka,  variatsiya  va  variant  atamalari  uchrab  turadi. 

Ottenka va variatsiya atamalari, aslida, bir tushunchani - bir fonemaning nutqdagi 

turli  ko‗rinishlarini  ifodalaydi.  Ulardan  biri  (ottenka  atamasi)  L.V.  Shcherba 

nazariyasiga,  ikkinchisi  (variatsiya  atamasi)  esa  Moskva  fonologiya  maktabiga 

xosdir.  Masalan,  "d"  ning  odam  va  ozod  so‗zdaridagi  ikki  xil  ko‗rinishi  (jarangli 

"d"  va  jarangsiz  "t")  bir  fonemanishg  ikkita  ottenkasi  (L.V.  Shcherba 

terminologiyasiga  ko‗ra)  yoki  ikkita  variatsiyasi  (Moskva  fonologiya  maktabi 

terminologiyasiga  ko‗ra)  xisoblanadi.  Variant  -  atamasi  tilshunoslikda  ikki  xil 

ma‘noda qo‗llanmoqda: Moskva fonologiya maktabi vakillari ishlarida variant ikki 

fonemaning  kuchsiz  pozitsiyada  mo‗‘tadillashuvidan  (neytralizatsiyalanishidan) 

yuzaga kelgan bir xil ko‗rinishdir. Masalan, "savod" va "savat" (talaffuzda "savot" 

va  "savat")  kabi.  Bunda  "d"  va  "t"  fonemalarining  so‗z  ichida  mo‗‘tadillashuvi 

sodir  bo‗lgan:  d-t>T  kabi.  Bu  ko‗rinish  variant  deb  nomlanadi,  u  "d"  va  "t" 




 

51 


fonemalarining  nutqdagi  vakili  bo‗lganligi  uchun  "d"  va  "t"  larning  ikkalasi 

giperfonema ("fonemalar guruhi") deb nomlanadi.

1

  



Praga  tilshunosligi  vakillari  ishlarida  variant  atamasi  ko‗prok  ottenka  (bir 

fonemaning ikki-uch xil ko‗rinishi) ma‘nosida qo‗llaniladi. O‗zbek tilshunosligida 

ham bu atama ko‗proq shu ma‘noda ishlatilmoqda.

2

 



IV.  Tilshunoslikda  fonema  ottenkalari,  variatsiyalari  va  variantlari  kabi 

tushunchalarning  kashf  etilishi  faqat  nazariy  jihatdangina  emas,  balki  amaliy 

jihatdan  ham  e‘tiborga  loyiqdir.  Bunday  kashfiyot  nutq  va  til  hodisalarini,  tilning 

moddiy  va  mavhum  birliklarini  farqlash  bilan  birga,  fone-malar  bilan  ottenkalar 

o‗rtasidagi umumiylik, xususiylik va alohidalik munosabatlarini anglab olish, ko‗p 

sonli  tovushlarni  ma‘lum  miqdordagi  fonemalarga  birlashtirish,  shu  asosda 

alifbodagi  harflar  miqdorini  ham  cheklash  imkonini  beradi.  Ayni  shu  jihatlarning 

o‗tmishda  yetarli  hisobga  olinmaganligi  uzoq  yillar  davomida  ko‗pchilik 

xalqlarning  adabiy  til  me‘yorlarini  belgilashda,  alifbo  tarkibini  shakllantirishda, 

imlo qoidalarini tuzishda qator qiyinchiliklarga sabab bo‗lganligi tarixdan ma‘lum. 

O‗zbek tilshunosligi ham bundan mustasno emas. 


Yüklə 0,96 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   33   34   35   36   37   38   39   40   ...   66




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©muhaz.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin