Фонетик сатҳ бирликлари

I. «Fonema» atamasi va tushunchasiga chuqur asos solgan olim I. A. Boduen 

de  Kurtenedir.  Hozirgi  zamon  tilshunosligida  mavjud  bo‗lgan  fonologiya 

nazariyalari  ham  (ular  bizning  hisobimizda  14ta)  zabardast  olim  Boduenning 

yaratgan poydevoriga suyanadi. 

I.A.  Boduen  de  Kurtenening  fonema  haqidagi  qarashlarini  quyidagicha 

umumlashtirish mumkin: 

1.  I.A.  Boduen  de  Kurtenening  fonemaga  oid  dastlabki  qarashlarida 

tovushlarning o‗zaro aloqalari va munosabatlari birinchi o‗ringa qo‗yilgan.  

2.  XIX  asrning  90  -  yillaridan  boshlab  olim  fonemaga  nutq  materialida 

bevosita  kuzatib  bo‗lmaydigan  hodisa  sifatida  qarab,  uni  psixologik  jarayon 

mahsuli sifatida baholaydi. 

3. I.A. Boduen de Kurtenening fikricha, tilning sistema sifatida o‗rganilishi 

qiyosiy-tarixiy metodga emas, statik (tavsifiy) metodga asoslanishi kerak.

1

 

4. I.A. Boduen de Kurtene jonli tillarni va tovushlar fiziologiyasini o‗rganish 

jarayonida nutq tovushlarining ikki xil belgisi – ma‘noni farqlaydigan va ma‘noni 

farqlamaydigan  belgilari  borligini  aniqlagan.  Keyinroq    bu  belgilar  fonologiyada 

differensial va integral belgilar nomini olgan. 

5.  I.A.  Boduen  de  Kurtenening  fonema  tushunchasini  kashf  etishi, 

fonemadagi  konstitutiv  (farqlovchi)  belgilarni  aniqlashi  tilshunoslikda  buyuk 

kashfiyotlar bo‗ldi. Unda olimning fonemaga oid quyidagi qarashlari o‗z ifodasini 

topgan: 

a) fonema – mavhum hodisa, ilmiy abstraksiya mahsuli; 

b)  fonema  til  sistemasi  tarkibida  relyatsion  qiymatga  ega,  shunga  ko‗ra  u 

tilning strukturaviy elementi deb qaralishi kerak; 

v) fonemalar morfemalar bilan bog‗lab qaralishi lozim, chunki ular jonli til 

elementlari,  masalan,  semasiologik  va  morfologik  darajadagi  birliklar  – 

                                                 

1

 Амирова Т.А.,  Ольховиков Б.А.,   Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики. 1975. С. 483. 

 

---

 

53 

morfemalar  tarkibidagina  lisoniy  qiymatga  ega  bo‗ladi  va  lisoniy  birlik  deb 

qaraladi; 

g)  fonema  morfemaning  harakatchan  komponenti  va  ma‘lum  morfologik 

kategoriya  belgisi  sifatida  fonologiya  bilan  morfologiya  o‗rtasidagi  bog‗lovchi 

zveno  sanaladi.  I.A.  Boduen  de  Kurtenening  bu  fikri  uning  til  sistemasidagi  quyi 

(fonologik)  va  yuqori  (morfologik)  bosqichlar  o‗rtasida  aloqa  borligiga,  bunday 

aloqalar  mexanizmini  aniqlashga  jiddiy  e‘tibor  berganligini  ko‗rsatadi.  Ayni  shu 

qarashlar  keyinchalik  tilshunoslikda  fonologiya  bilan  morfologiya  o‗rtasida  yana 

bir bosqich - morfonologiya bor degan g‗oyaning yuzaga kelishiga asos bo‗lgan. 

6. I.A. Boduen de Kurtenening ilg‗or g‗oyalari uning shogirdlari G.Ulashin, 

T.  Benni,  V.  Doroshevskiy,  Ye.D.  Polivanov,  L.V.  Shcherba  ishlarida  yanada 

ko‗proq  rivojlantirildi  va  fonologiya  ilmining  hozirgi  darajaga  erishuvida  muhim 

omil bo‗lib xizmat qilib kelmoqda.

1