Gap va uning turlari

So'roq gaplar undov sifatida

Odatiy deklarativ predmet / fe'l tuzilishiga ega bo'lgan jumlalardan tashqari, ijobiy yoki salbiy so'roq tuzilishini oladigan undov gaplar mavjud. Masalan, bu erda jumlalar tuzilishini ko'rib chiqing: "Voy, juda zo'r konsert bo'ldi!" E'tibor bering, fe'l edi mavzudan oldin keladi konsert.
Agar siz ushbu turdagi jumlalarni o'rganishda qiynalayotgan bo'lsangiz, avval fe'lni qidirib toping, so'ngra qaysi mavzu fe'lga tegishli ekanligini hal qilib, mavzuni toping. Mana, u konsert, siz jumlalarni mavzu / fe'l tartibiga solib qo'yishingiz mumkin edi, chunki "Oh, voy, bu kontsert juda zo'r!"
Shuningdek, undov savollar mavjud, masalan, "Bu kulgili emasmi?" yoki "Xo'sh, nimani bilasiz!" Va ajablantiradigan ritorik savollar mavjud, masalan "Nima ?!" bu savol belgisi va undov bilan tugaydi.

Yozishingizda haddan tashqari foydalanishga yo'l qo'ymang

Ekspozitsiy jumlalar akademik yozuvda kamdan-kam uchraydi, ammo ular ushbu sohada kamdan-kam uchraydigan sitat materialining bir qismi bo'lgan hollar bundan mustasno. E'tibor bering, undovlar va undov so'zlarni insholarda, nomuvofiq maqolalarda yoki badiiy adabiyotlarda ortiqcha ishlatish havaskor yozuvning belgisidir. Mutlaqo zarur bo'lganda undovlardan foydalaning, masalan, to'g'ridan-to'g'ri iqtibosda yoki suhbatda. Shunga qaramay, mutlaqo kerak bo'lmagan narsalarni tahrir qiling.Hech qachon undov so'zlari (va undov so'zlar) sahnaning hissiyotini ko'tarish uchun ilmoqqa aylanishiga yo'l qo'ymasligingiz kerak. Badiiy adabiyotda qahramonlar so'zlaydigan so'zlar va sahna ichidagi keskinlik hissiyotni ifoda etadigan narsa bo'lishi kerak. Muallifning ovozi xabarni insho yoki nooziq-maqolalarda etkazishi kerak. Undovlar manbalarga taalluqli to'g'ridan-to'g'ri tirnoq bilan cheklanishi kerak.Har qanday yozuvga rioya qilish uchun yaxshi qoidalar har 2000 so'z uchun faqat bitta undov belgisiga (yoki iloji bo'lsa, undan ko'prog'iga) ruxsat berishdir. Progressiv qoralamalar ichida ularni tahrirlash, sizning yakuniy vaqtingizga qadar sizning umumiy parchangizni yanada kuchaytiradi.
Gapning maqsadiga ko’ra turlari 

Darak gap orqali biror narsa haqida ma’lum qilinadi, xabar beriladi,

uning oxiriga nuqta qo’yiladi: Navoiy ruboiylaridan yodladim. 
Darak gaplar darak-xabar, orzu-umid, ishonch, ta’kid, g’urur, maslahat, 
tashviq, sevinch, taajjub, gumon, achinish, tashvish, g’azab, norozilik, kinoya kabi 
mazmun turlarini ifodalaydi. 

2. 

So’roq gap orqali so’zlovchi o’zi bayon qilgan fikrga suhbatdoshini 
fikr bildirishga undaydi, tasdiqlash yoki inkor qilishga undaydi: Ibrohimovamisiz? 
Ha. Charchamadingizmi? Yo’q. Yozuvda so’roq gapning oxiriga so’roq belgisi 
qo’yiladi. Bu gaplar ko’proq dialogik nutqda uchraydi. 
So’roq gaplar so’roq olmoshlari, so’roq yuklamalari yoki so’roq ohangi bilan 
hosil bo’ladi: kim? nima? qanday? qancha? necha? qaysi? (so’roq olmoshlar) –

mi, -chi, -a, -ya (so’roq yuklamalari). Quyidagi misolda so’roq ohangi qatnashgan: 

Soat ikki bo’ldi. Ikki bo’ldi? 
So’roq gaplar ikki guruhga bo’linadi: 1) sof so’roq gaplar javob talab 
qiladigan gaplardir: Siz ertaga kelasizmi? 2) ritorik so’roq gaplar so’roq 
gaplarning javob talab qilmaydigan turi bo’lib, javobi o’z ichida yashiringan 
bo’ladi: Men uning to’satdan kelib qolishini qanday bilay? Ritorik so’roq gaplar 
yashirin tasdiq, yashirin inkor, taajjub, tashvish, g’amxo’rlik, g’azab, gumon, 
kuchli hayajon ma’nolarini ifodalashi mumkin: Bu Vatanda nimalar yo’q (tasdiq). 

O’zingdan chiqqan baloga, qayga borasan davoga (inkor). Bu nimasi?! (taajjub). 

Meni tashlab ketmaysanmi?! (tashvish). Maqsad nima, maqsad?! (g’azab). 

Paxtalar ham yaxshi ochilmagandir? (gumon). Tokaygacha ezilamiz, ota?! (kuchli 

hayajon).

3. Buyruq gaplarda suhbatdoshni nimadir qilish undash maqsad qilib 

qo’yiladi. Bunday gaplarda iltimos, buyruq, taklif, maslahat, hayratlanish, tashviq, 
gumon, tashvish, hayajon, g’azab yalinish tarzida bo’lishi mumkin: Avval o’yla, 
keyin so’yla (maslahat). Dadil harakat qil! (buyruq). Ashuladan yana bo’lsin 
(iltimos). Qani hamma odamlar sizday bo’lsa! (orzu). Nahotki, bu siz bo’lsangiz! 

(hayratlanish). Sovqotib qolma, issiqroq yot (g’amxo’rlik). Kunning tig’ida nima 

qilasan, bu erga kelib, salqinda o’tirsang-chi? (tashviq). Qo’rqqan bo’lsa kerak! 
(gumon). Xatdan o’chir o’g’limni hozir! (g’azab, do’q). Yozuvda buyruq 
gaplarning oxiriga ko’pincha undov belgisi, ohangiga qarab esa nuqta quyilishi 
mumkin. Gaplar tuzilishi jihatdan ikki hil bo’ladi va ular o’zaro grammatik asoslar 
miqdoriga ko’ra farqlanadi:
1. Sodda gaplarda bitta ega va kesim munosabati, ya’ni bitta grammatik asos 
mavjud bo’ladi: Dars boshlandi. Yomg’ir yog’madi. Bahor keldi. 
2. Qo’shma gaplarda ikki va undan ortiq ega va kesim munosabati, ya’ni 
ikkita grammatik asos mavjud bo’ladi: Qo’ng’iroq chalindi va dars boshlandi. 
Sodda gaplar grammatik asosiga ko’ra ikki guruhga bo’linadi:
1) bir bosh bo’lakli gaplarning grammatik asosida bir bosh bo’lak mavjud 
bo’ladi: Ota-onalarga yordam berdik. 
2) ikki bosh bo’lakli gaplarning grammatik asosida har ikkala bosh bo’lak 
ham, ya’ni ham ega, ham kesim qatnashadi: Biz maktabga bordik. 

1. Yig’iq ikki bosh bo’lakli gaplar tarkibida bosh bo’laklargina mavjud 

bo’ladi: O’quvchilar yig’ildilar. Ba’zan ega va kesim birikma bilan ifodalanib, 
kengayib keladi va ikkinchi darajali bo’laklar borga o’xshab ko’rinadi, lekin bu 
gaplar ham yig’iq gaplar hisoblanadi: Yigit ham shunaqa bo’ladimi? Ikki dugona 

2. Yoyiq ikki bo’lakli gaplar tarkibida bosh bo’laklardan tashqari, ikkinchi 

darajali bo’laklar ham qatnashadi: O’quvchilar maktab zaliga yig’ildilar.

1. Shaxsi ma’lum gaplar kesimiga qarab egasini aniqlash mumkin bo’lgan 

gaplardir: Yutuqlar oldida esankiramaylik (Biz). 

2. Shaxsi no’malum gaplar kesimiga qarab ish-harakatning haqiqiy 

bajaruvchisini aniqlash mumkin bo’lmagan gaplardir: Yaxshini maqtaydilar, 

yomonni uyaltiradilar. (kesim 3-shaxsdagi fe’l bilan ifodalanganda, shaxsi ma’lum 

va shaxsi no’malum gaplar quyidagicha farqlanadi: shaxsi ma’lum gapda 
so’zlovchi o’ziga tanish shaxs haqida so’z yuritadi, shaxsi no’malum gapda esa 
o’zi shaxsan tanimagan shaxs(lar) haqida so’z yuritadi: Bugun keldi – shaxsi 
ma’lum gap. Sevgini chidaganga chiqargan – shaxsi no’malum gap.)

3. Shaxsi umumlashgan gaplar mazmunan har uchala shaxsga taaluqli 

bo’lgan gaplardir: Sanamay sakkiz dema. 
Bunday gaplarning kesimi odatda, II shaxs birlikda buyruq maylidagi fe’l 

bilan ifodalansa ham, mazmunan barchaga qaratilgan bo’ladi, shuning uchun ega 

ifodalanmaydi. Halq maqollari shaxsi umumlashgan gaplar orqali ifodalanadi: 

Bugungi ishni ertaga ko’yma. 

4. Shaxsi topilmas gaplar egasini topib ham, gap tarkibiga kiritib ham 
bo’lmaydigan gaplardir: U erda intizom haqida so’zlashga to’g’ri keladi. 
Shaxsi topilmas gaplarning kesimlari III shaxs majhul nisbatdagi fe’llar, 
bo’ladi, bo’lmaydi so’zlari orqali, -mas qo’shimchali so’zlar orqali, harakat 
nomidan keyin kerak zarur, lozim, mumkin so’zlarini keltirish orqali ifodalanadi: 

Raisning o’zi haqida gapirilsin! Mehnatsiz rohatga erishib bo’lmaydi. Oyni etak 

bilan yopib bo’lmaydi. Ertalabki salqinda etib borish kerak. 

5. Atov gaplar bosh kelishikdagi ot orqali ifodalangan grammatik asos 

yordamida ifodalangan narsa-buyumning borligini, mavjudligini anglatadi va 
ko’pincha badiiy va publitsistik asarlarda payt va o’rinni ifodalash uchun 
ishlatiladi: Kuz. Izg’irin shabada esyapti. Atov gaplar matnda yolg’iz 
qo’llanmaydi, ulardan keyin uning mazmunini ochuvchi boshqa bir gap kelishi 
zarur. 

Atov gaplarning oxiriga, odatda nuqta qo’yiladi, agar kuchli ohang bilan 

aytilsa, undov belgisi qo’yiladi: Tog’lar! Baland tog’lar!
Nutqda ha, yo’q, xo’p, mayli so’zlari hamda eh, uh kabi undovlar bilan 
ifodalangan so’z-gaplar ham qo’llanadi. Bu gaplar sodda gaplarning bir turi 
hisoblanadi: Ertaga Karimnikiga borasizmi? – Ha.
So’z-gaplar tasdiq, inkor, so’roq his-hayajon ifodalovchi turlarga bo’linadi. 
Yozuvda so’z-gaplarning oxiriga nuqta, undov belgisi, ko’p nuqta qo’yilishi 
mumkin. Ha, yo’q mayli so’zlaridan keyin vergul qo’yilib, keyin gap bo’laklari 
qo’llansa, bu so’zlar kirish so’zlar hisoblanadi va so’z-gaplar hisoblanmaydi: — 

Kecha muzeyga bordingizmi? — Ha, bordik. 

Ofarin, tashakkur, rahmat, barakalla, salom, marhamat, uzr kabi so’zlar bilan 
ifodalanib, minnatdorchilik, salomlashish, kechirim, iltimos kabilarni 
ifodalaydigan gaplar ham so’z gaplar hisoblanadi. 
Ikki yoki undan ortiq sodda gapning mazmun, grammatik va ohang jihatidan 

birikuvidan tuzilgan gap qo’shma gap deyiladi: Eshik sekin ochildi-yu, 

Qalandarovning yuzi ko’rindi. 
Sodda gap tarkibida bitta ega va kesim birligi ishtirok etsa, qo’shma gap 
tarkibida ikki va undan ortiq ega va kesim birligi qatnashdi. 

Qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar o’zaro bog’lovchilar, yuklamalar, 

ko’makchilar va fe’l shakllari hamda ohang orqali bog’lanadi. 

Mazmun munosabati va bog’lovchi vositalarining qo’llanishiga ko’ra 
qo’shma gaplar 3 xil bo’ladi: bog’langan qo’shma gaplar, ergash gapli qo’shma 

gaplar va bog’lovchisiz qo’shma gaplar.

BOG’LANGAN QO’ShMA GAPLAR 
Teng munosabatdagi sodda gaplarning o’zaro teng bog’lovchilar yordamida 
bog’lanishidan tuzilgan qo’shma gap bog’langan qo’shma gap deyiladi: Kechasi 

qalin qor yog’di, lekin havo sovimadi. 

Tarkibidagi sodda gaplarning o’zaro mazmun munosabatiga ko’ra bog’langan 
qo’shma gaplar quyidagi turlarga bo’linadi: 

1. Biriktiruv munosabatli bog’langan qo’shma gaplar: 

Bunday bog’langan qo’shma gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’zaro va, 

hamda bog’lovchilari, -u(-yu), -da yuklamalari yordamida bog’lanadi va bir 

paytda yoki ketma-ket ro’y bergan voqea- hodisalarni ifodalaydi: Mashg’ulotlar 

tugadi va hamma o’z joyiga tarqaldi. Odam qo’li tegdi-yu, tashlandiq erlar obod 

bo’ldi. Qattiq izg’irin ko’tarildi-da, hech kim uydan chiqmay quydi. 

2. Zidlov munosabatli bog’langan qo’shma gaplar va ularda tinish 

belgilarining ishlatilishi. Bunday gaplar tarkibidagi sodda gaplar o’zaro ammo, 

lekin, biroq bog’lovchilari, -u(yu) yuklamasi yordamida bog’lanadi: Yurtimizning 

bu kuni chiroyli, lekin ertasi, indini yana chiroyliroq, baxtliroq bo’ladi. Havo

ochildi-yu, quyoshning harorati sezilmadi. 

Ba’zan zidlik mazmunini kuchaytirish uchun zidlov bog’lovchisi va bu 
vazifada qo’llangan –u(-yu) yuklamasi birga ishlatiladi: Kechasi qor yog’di-yu, 

lekin unchalik sovimadi. Yozuvda zidlov bog’lovchilaridan oldin, yuklamalardan 

keyin vergul qo’yiladi. 

3. Ayiruv munosabatli bog’langan qo’shma gaplar va ularda vergulning 

ishlatilishi. Bunday gaplardagi sodda gaplar o’zaro ayiruv bog’lovchilari 

goh…goh, yo…yo, ba’zan…ba’zan, dam…dam, yoxud…yoxud yordamida 

bog’lanadi. Ayiruv bog’lovchili bog’langan qo’shma gaplar voqea-hodisalarning 
galma-gal bo’lishini yoki ulardan biri bo’lishini ifodalaydi: Goh osmonni tutib 

ashula yangrar, goh allaqaerdan gormon tovushi eshitilib qolar edi. 

Takrorlanib qo’llangan ayiruv bog’lovchilarning ikkinchisidan oldin vergul 
qo’yiladi, ayiruv bog’lovchilar yakka qo’llansa, hech kanday tinish belgisi 
qo’yilmaydi. 

4. Inkor munosabatli bog’langan qo’shma gaplar. Bunday gaplar qismlari 

o’zaro na inkor yuklamasi orqali bog’lanadi: Na suv bor, na biron emish qolibdi. 

Bog’lovchisiz qo’shma gaplar 

Maxsus bog’lovchi vositalarsiz asosan ohang yordamida birikkan sodda 
gaplardan tuzilgan qo’shma gaplar bog’lovchisiz qo’shma gaplar deyiladi: Ko’p 

so’zning ozi yaxshi, oz so’zning o’zi yaxshi.

Bunday qo’shma gap qismlari ohangdan tashqari ayrim so’zlarning 
takrorlanishi, gap qurilishi, umumiy bo’laklar vositasida birikadi: Kech kirdi: 

tevarak-atrofga qorong’ilik tusha boshladi. Bu qo’shma gapdagi sodda gaplar 

o’zaro faqat ohang yordamida bog’langan, ularning o’rnini almashtirib bo’lmaydi. 
Bog’lovchisiz qo’shma gaplar quyidagi turlarga bo’linadi: 
1. Bog’langan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap: 

Tig’ yarasi tuzaladi, til yarasi tuzalmaydi. 

2. Ergashgan qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap: 

Hamal kirdi – ekinga amal kirdi. (payt). Qor yog’di – don yog’di. 

(o’xshatish). 
3. Bog’lovchili qo’shma gapga sinonim bo’lgan bog’lovchisiz qo’shma gap: 

Xulosa
Muomala vositasining eng kichik birligi gapdir.

Gap orqali tugallangan fikr ifodalanadi: Paxta terimi qizg‘in davom etyapti. Oltin kuz qanday go‘zal!
Gap hosil qilish uchun so‘z va so‘z birikmalarini grammatik jihatdan bog‘lash kerak: Xatni qalam bilan yozdi gapida –ni va bilan bog‘lovchi vositalar hisoblanadi.
Gap ohang jihatdan tugallangan bo‘lishi kerak: Kuz. Hamma yoqda ish qaynayapdi. Bu gapdagi Kuz so‘zi tugallangan ohang bilan aytilgani uchun gap hisoblanadi.
Shunday qilib, gapning quyidagi belgilari mavjud:

1. 
   Muomalaning eng kichik birligidir. 2. Nisbiy tugallangan fikrni ifodalaydi. 3. Grammatik jihatdan shakllangan bo‘ladi. 4. Tugallangan ohang bilan aytiladi.
   
2. 
   suhbatdoshni nimadir qilish undash maqsad qilib qo‘yiladi. Bunday gaplarda iltimos, buyruq, taklif, maslahat, hayratlanish, tashviq, gumon, tashvish, hayajon, g‘azab yalinish tarzida bo‘lishi mumkin: Avval o‘yla, keyin so‘yla (maslahat). Dadil harakat qil! (buyruq). Ashuladan yana bo‘lsin (iltimos). Qani hamma odamlar sizday bo‘lsa! (orzu). Nahotki, bu siz bo‘lsangiz! (hayratlanish). Sovqotib qolma, issiqroq yot (g‘amxo‘rlik). Kunning tig‘ida nima qilasan, bu yerga kelib, salqinda o‘tirsang-chi? (tashviq). Qo‘rqqan bo‘lsa kerak! (gumon). Xatdan o‘chir o‘g‘limni hozir! (g‘azab, do‘q). Yozuvda buyruq gaplarning oxiriga ko‘pincha undov belgisi, ohangiga qarab esa nuqta quyilishi mumkin.
   

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

Abdullayev A. O’zbek tilida ekspressivlik ifodalanishining sintaktik usuli. Toshkent, 1987 yil. 83-86 – betlar.

Begmatov E. Hozirgi o’zbek adabiy tilining leksik qatlamlari. Toshkent. Fan. 1985. 199 bet

Doniyorov X. Qipchoq dialektlarining leksikasi. Toshkent, 1979.

Nurmonov N. A. O’zbek tilining paralingvistik vositalari. Andijon. 1980 yil.

Tursunov U. , Muxtorov J., Rahmatullaev Sh. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Toshkent, 1975, 367 bet.

Tursunova T. O’zbek tili amaliy san’ati leksikasi. Toshkent, 1978.

Usmonov S. O’zbek tilining lug’at sostavidagi tojikcha-forscha va arabcha so’zlar. Toshkent. 196

Faxri Kamol. Hozirgi zamon o’zbek tili. Toshkent, 1953.

Mamatov N. O’zbek tilida qo’shma so’zlar. Toshkent, 1982.

Olim Usmon., Doniyorov R. Ruscha-internatsional so’zlar izohli lug’ati. Toshkent, 1965, 675 bet.

Pinxasov Ya. Hozirgi zamon o’zbek tili leksikasi. Toshkent, 1960,167 bet.

O’zbek xalq maqollari. T., G’.G’ulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyoti. 1989. 92-bet. " O’sha asar . 304 bet.

Hikmatlar xazinasi. T., Yosh gvardiya. 1977. 106 bet.

Hojiyev A. Hozirgi o’zbek tilida forma yasalishi. Toshkent, 1979.

G’ulomov A.G’. O’zbek tilida so’z yasash yo’llari xaqida. Til va adabiyot instituti asarlari. O’zbek tili grammatikasidan materiallar. 1 kitob. T., Fan. 1949. 39-bet.