Grammatik kategoriya (GK) va shakllar

 

II BOB. ARAB VA O'ZBEK TILLARIDA KELISHIKLARNING 

IFODALANISHI. 

O'zbek  tilida  6ta  kelishik  bor.  Bular:  bosh,  tushum,  Qaratqich,  o'rin  payt, 

jo'nalish  va  chiqish  kelishiklari.  Bu  kelishiklardan  bosh  kelishik  bosh  kelishik 

morfologik ko'rsatkichga ega emas. Arab tilida kelishiklar 3ta bo'lib (bosh, tushum, 

qaratqich) ularning hammasi morfologik ko'rsatkichga ega, ya'ni 

Bosh kelishik       -damma 

Tushum kelishigi    – fatha 

Qaratqich kelishigi َ

 ٍ kasra. 

O'zbek tilida ot bosh kelishikda hech qanday qo'shimcha olmaydiyu 

Tushum kelishigi – ni; 

Qaratqich kelishigi – ning;  

O'rin payt kelishigi – da; 

Jo'nalish kelishigi – ga; 

Chiqish kelishigi – dan. 

---

13 

 

 

 

Arab  tilida  bosh  kelishik  noaniq  holatda  tanvin  damma,  aniq  holatda  esa 

damma bilan ifodalanadi. 

Qaratqich  kelishigi  noaniq  holda  tanvin  kasra,  aniq  holatda  kasra  bilan 

ifodalanadi. 

Tushum  kelishigi  noaniq  holatda  tanvin  fatha  bilan,  aniq  holda  esa  fatha 

bilan ifoda etadi.   

Bundan tashqari to'g`ri ko'plik muzakkar va muannasdagi otlarning kelishik   

ko'rsatkichlari  boshqacha 

ifodalanadi. 

Biz 

yuqorida 

to'g`ri 

ko'plikdagi 

qo'shimchalar ularning kelishik ko'rsatkichlarini ham ifodalaydi. 

Arab  tilida  bosh  kelishik  qaratqich  kelishigi  orqali,  bosh,  tushum,  qaratqich 

kelishiklar  1ta  tushum  kelishigi  shaklida  ifodalanadigan  holatlar  ham  mavjud. 

Masalan:       bosh va qaratqich kelishigi,         tushum kelishigi. 

َىفشتسملا

–

َ

َ ىفشتسم

 – bosh, tushum, qaratqich kelishigi   

َاصعلا

-

َ

َُاصع

 – bosh, tushum, qaratqich kelishigi 

Ikki  kelishikli  otlarda  tushum-qaratqich  kelishigi  bitta  ko'rsatkich  (qo'shimcha) 

orqali ifodalanadi (fatha bilan) 

َ لئاسم

–

َ

َُلئاسم

 – tushum va qaratqich kelishigi. 

Ikkilikda bosh kelishik  

    tushum –qaratqich kelishigi َِنني    qo’shimchalarini oladi.  

Fe'llar  ham  arab  tilida  kelishik  ko'rsatkichiga  ega.  O'tgan  zamon  fe'llari 

(3o'zakli  fe'llar,  ikkilangan,  to’g’riga  o'xshash,  hamzali  fe'llar)  fathaga  tugaydi. 

Hozirgi  zamon  fe'llar  aniq  daraja  (xabar  maylida)  damma  va  istak  maylida  esa 

fathaga tugaydi. 

Umuman,  arab  tilida  kelishik  kategoriyasi  murakkab  grammatik 

kategoriyalar  qatoriga  kiradi.  Otlar  turli  omillar  ta'sirida  kelishik  ko'rsatkichlarini 

o'zgartirishlari mumkin. 

Arab  tilida  olmoshlarning  turlari  borki,  ularni  talqin  qilar  ekansiz  ularning 

ba’zilari o`zbek tilida egalik qo`shimchalariga to`g`ri keladi. Sho nuqtai nazardan 

kelib  chiqadigan  bo`lsak  arab  tilidagi  olmoshlarni  to`liq  ko`rib  chiqish  zarurati 

tug`iladi.  

---

14 

 

 

 

Arab nahvchilari olmoshlarni alohida so'z turkumi sifatida talqin etmaydilar, 

balki uni ism turkumida talqin etadilar va quyidagicha tasniflaydilar. 

1. 

Shaxsiy  olmoshlarni  (رمضملاَ مسلإأ)  deb  ataydilar.  (ya'ni  nazarda 

tutuluvchi otlar     

       ) 

2. 

Ko'rsatish olmoshlari (ألإسم  لإش رة) 

3. 

Nisbiy olmoshlar (

سلإأ

لوصوملاَم

) birlashtiruvchi olmoshlar. 

4. 

So'roq olmoshlari ماهفتسلإاَمسلإأ) 

Bundan  tash?ari  ko'rsatish  va  nisbiy  olmoshlarni  arab  nahvchilar  noma'lum 

ma'noli otlar     

       أ deb ataydilar. Birikma olmoshlarini esa kishilik olmoshlari 

toifasida tal?in etadilar, ya'ni           ََ , kishilik olmoshini esa    ب   كdeb ham 

ataydilar. 

Endi  olmoshlarning  turlari  bo'yicha  o'zbek  va  arab  tillaridagi  olmoshlarni 

solishtirsak,  

O'zbek  tilida  nisbiy  olmoshlar  turlari  yo'q  ekanligi,  arab  tilida  esa  o'zbek 

tilidan  farqli  o'laroq  belgilash  olmoshlari,  bo'lishsizlik  va  gumon  olmoshlari  yo'q 

ekanligi  va  bu  mavjud  bo'lmagan  olmosh  turlari  boshqa  so'z  yoki  olmosh  turlari 

bilan almashtirilishi mumkin ekanligini ko'ramiz. 

 

Olmoshlarning jumlalardagi grammatik vazifalari. 

Yuqorida biz o'zbek  tilidagi olmoshlarning  grammatik  vazifalariga  to'xtalib 

o'tdik.  Endi  qisqacha  arab  tilidagi  olmoshlarning  grammatik  funktsiyalariga 

to'xtalib o'tamiz. 

Arab tilda shaxsiy olmoshlar ega vazifasini bajaradi.  

Birikma  olmoshlari  esa  otlar  bilan  birikib  o'zlik  ma'nosini  kasb  etadi.  Fe'l 

bilan kelganda esa to'ldiruvchi bo'lib keladi.  

Ko'rsatish olmoshi esa ega, aniqlovchi vazifasini bajaradi. Shuningdek َفاضم

هيلإ  bo'lishi  mumkin.  Arab  tildagi  akkuzativ  musta?il  birikma  olmoshi  o'zbek 

tilidagi  tushum  yoki  boshqa  kelishikda  tuslangan  shaxsiy  olmosh  vazifasini 

bajaradi. Masalan: َ

ُهاّيإَكنيطعأ Men uni senga berdim. 

---

15 

 

 

 

نيعتسنَكاّيإَوَدبعنَكاّيإ 

َ ىاّيإَهيطعُت – Sen uni menga berasan 

كاّيإَمهيرُي – U senga ularni ko'rsatdi. 

So'roq  olmoshlari  so'roq  yuklamalaridan  farq  qiladi.  So'roq  yuklamalari  نم 

va ام odatda sodda so'roq jumlalarda va ergash gaplar tarkibida qo'llaniladi. 

Nisbiy olmoshlar ham ergash gaplar tarkibida ishtrok etadilar. 

Bundan  tashqari  olmoshlar  vazifasida,  ular  maqomida  ishlatiluvchi  so'zlar 

ham bor. 

Bular so'roq so'z مك – nechta? اذك – mana buncha (skolko-to) 

Arab  mualliflari  bu  so'zlarni  “Belgili  so'zlar”,  boshqa  so'zlar  o'rniga 

qo'yiluvchi so'zlar تايانك deb ataydilar. 

مك  so'zidan  keyin  ot  noaniq  xolatda  va  tushum  kelishigida  qo'yiladi.  مك 

كدنع اباتك senda nechta kitob bor. 

Agar  u    ب  old  ko'makchisi  bilan  qo'llanilsa,  undan  keyingi    ot  qaratqich 

kelishigida qo'yiladi. 

اذهَ تيرتشإَ  رانيدَمكب Za skolko dinarov to' kupil eto? Sen buni necha dinorga 

sotib olding? 

So'roq  ma'nosidagi  so'zdan  keyingi  مك    yuklamasidan  keyin  so'z  qaratqich 

kelishigida qo'yiladi.  

Unda nechta kitob borligini bilmayman. هدنعَ

 باتكَمكَفرعأَلا اذك so'zidan keyin 

ot tushum kelishigida qo'yiladi. 

ا رانيدَاذكَاذك shuncha, shuncha dinor 

اذك so'zi birikmaning ikkinchi bo'lagi ham bo'lishi mumkin. 

اذكَةنسَىف falonchi yilda