Guliston davlat pedagogika universiteti

I. BOB. ALIFBEGACHA TAYYORLOV DAVRI
1.1.Alifbe haqida dastlabki tushunchalar berish
Savodga о‘rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi:

1. 
   Tovushlarni tо‘g‘ri talaffuz etish va sо‘zning tovush tarkibi haqidagi tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish
   
2. 
   Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish.
   
3. 
   Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga о‘rgatish asosida fonematik idrokni va tasavvurni rivojlantirish
   
4. 
   Oddiy tahlil va sintez qilish kо‘nikmalarini rivojlantirish:
   

a)gapni sо‘zlarga bо‘lish, sо‘zlarni bо‘g‘inlarga bо‘lish;
b) ma’lum tovushlarni о‘rnini aniqlash (sо‘zning boshida, о‘rtasida va oxirida);
v) sо‘zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash;
g)tovushlardan bо‘g‘inlar, sо‘zlar tuzishga о‘rgatish;
d) tovushlarni eshitishda farqlashga о‘rgatish;
Tayyorlov guruhida nutq, о‘qish va savodga tayyorlash yо‘nalishining savodga о‘rgatish bо‘limining 2- bosqichi - asosiy davrida (oktyabr- may) quyidagi ishlar olib boriladi:
1. Berilgan tovushni harf belgisi bilan tanishtirish
2.Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezibо‘yicha mashqlarni bajarishga о‘rgatib borish;
3. Bо‘g‘in о‘qish;
4. Kesma harflar yordamida bо‘g‘in va sо‘zlarni tuzish va ularni bо‘g‘inlab о‘qishga о‘rgatish.
Tayyorlovguruhlaridayildavomidaо‘tkaziladiganmashg‘ulotlar bolalar yoshiga mos bо‘lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak.
Mashg‘ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan natijalar, kerakli jihozlar, mashg‘ulotning borishi tо‘liq yoritiladi. Mashg‘ulot mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol о‘yinlar bolalar yoshiga mos, qiziqarli va turli bо‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar davomida bolalar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus о‘yinlar, (yig‘ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bо‘g‘inlarni о‘qiy olish kо‘nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg‘ulotning oxirida bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar berilgan.
О‘zbekiston о‘z mustaqilligini qо‘lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi, rivojlangan jamiyat qurish yо‘liga kirdi. Zahmatkash halqimiz о‘zining fidoiy mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan mustahkam о‘rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan barcha tarixiy о‘zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan ta’sir kо‘rsatmoqda.
XXI asrga qadam qо‘ygan о‘zbek halqining milliy taraqqiyot yо‘lidagi bosh g‘oyasi – bu ozod va obod Vatan, erkinvafarovon hayot barpo etishdir. Albatta ushbu g‘oyani amalga oshirishda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yо‘nalishlar bilan bir qatorda barkamol avlodni voyaga etkazish, ular nutqini о‘stirish muhim о‘rin tutadi. Har bir inson rivjlanishida, boshqa kishilar bilan muloqot qila olishid anutq asosiy omil hisoblanadi. О‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida о‘z fikrini ta’sirchan etkazish datushunarli, mantiqiy, aniq, ravonnutqqa ega bо‘lgan kadrlarni tayyorlash kabi masalalar dolzarbbо‘lib kelmoqda.Ushbu dasturda maktabgacha ta’lim tizimida, tadqiqot ishining samarali yakunlanishida tajriba-sinov ishlarining ilmiy-pedagogik va tashkiliy-metodik jihatdan tо‘g‘ri tashkil etilishi muhim ahamiyatga ega.
Bolаlаr fikrlаridа murаkkаb sintаktik tuzilmаlаrni shаkllаntirishni «yozmа nutq vаziyati»dа, ya’ni bolа mаtnni аytib turаdigаn, kаttа yoshli kishi esа, uni yozib borаdigаn vаziyatdа аmаlgа oshirish tаvsiya etilаdi.
Bolаgа bir turdаgi tuzilmаlаrdаn foydаlаnmаgаn holdа sо‘zlаrning tо‘g‘ri tаrtibini qо‘llаshni о‘rgаnishdа yordаm berаdigаn mаshqlаrgа аlohidа e’tiborni qаrаtish zаrur.
Muhimi, bolаdа gаp tаrkibi hаqidа vа hаr xil turdаgi gаplаrdа leksikаdаn tо‘g‘ri foydаlаnish hаqidа oddiy tаsаvvurlаr shаkllаnsin. Buning uchun bolаlаrgа gаpdа sо‘zlаrni biriktirishning turli usullаrini, sо‘zlаr о‘rtаsidаgi аyrim mаzmunli vа grаmmаtik bog‘liqliklаrdаn foydаlаnishni hаmdа gаpni intonаsion jihаtdаn rаsmiylаshtirishni о‘rgаtish zаrur.
Shundаy qilib, nutqning grаmmаtik tuzumini shаkllаntirish jаrаyonidа sintаktik birliklаr bilаn аmаllаr bаjаrish kо‘nikmаsi shаkllаnаdi, muаyyan muloqot shаroitidа vа rаvon monologik fikrlаrni tuzish jаrаyonidа til vositаlаrini ongli rаvishdа tаnlаsh tа’minlаnаdi.
Bolа tilining grаmmаtik tuzumini shаkllаntirish uning nutqi (tili) rivojlаnishining umumiy oqimidа rо‘y berishi lozim; pedаgogik rаhbаrlik shаkllаri vа metodlаri umumiy nutqiy rivojlаnishning bosqichmа-bosqich xususiyatgа egаligini, eng аvvаlo diаlog vа monologni, sо‘zgаchа bо‘lgаn mаzmunli-semаntik tizimdаn vаziyatgа oid ixtiyoriy iborаli nutqqа о‘tish (undаn keyinchаlik diаlog vа monolog rivojlаnаdi), bolаlаrning nutqiy hаvаskorligi sohаsi sifаtidа tengdoshlаr bilаn muloqotning diаlogik shаkllаrini о‘zlаshtirishni hisobgа olishi lozim.
Grаmmаtik kо‘nikmаlаrni shаkllаntirish usullаri vа yо‘llаri О‘rgаnilаyotgаn tilning grаmmаtik tuzilishini shаkllаntirish metodlаri vа usullаri: аyrim sо‘zlаr vа iborаlаr misolidа grаmmаtik shаkllаrni kо‘rgаzmаli nаmoyish qilish; о‘yin vаziyatlаri, nutqiy mаshqlаr, ijodiy tusdаgi rolli о‘yinlаr, hаjmi unchаlik kаttа bо‘lmаgаn mаtnlаrni tinglаsh vа boshq.Bolаlаrgа о‘zgа tilni о‘rgаtishdа grаmmаtik qoidаlаr аlohidа о‘zlаshtirilishi lozim bо‘lgаn predmet hisoblаnmаydi vа uni bolаlаrgа yod olish tаklif etilmаydi. Qoidаlаrni аmаldа о‘zlаshtirib olish kо‘nikmаlаri mаxsus tаshkil etilgаn vа bolаlаrning о‘rgаnilаyotgаn grаmmаtik hodisа mohiyatini tushunib yetishlаrigа qаrаtilgаn о‘yin-mаshqlаrdа shаkllаntirilаdi. О‘yindаgi hаrаkаtlаr kо‘plikdаgi ot ishtirok etgаn fikrlаrni tuzishdаn iborаt bо‘lmog‘i lozim. Bundа boshqа hаr qаndаy grаmmаtik qiyinchiliklаrni bаrtаrаf etishgа intilish tаlаb etilаdi. Bolаning minimаl о‘z fikrini аytishi ikki sо‘zdаn iborаt bо‘lishi kerаk: ikki qо‘g‘irchoq, beshtа аyiqchа, sаkkiztа koptok vа h.q. Bundаy jumlаlаr motivini hosil qilish uchun bir nechtа о‘yinchoqlаr, hаyvonlаr, nаrsаlаr tаsvirlаngаn surаtlаrni nаmoyish qilish tаvsiya etilаdi yoki pedаgog (bolа) nomlаnishi bir xil bо‘lgаn bir nechtа о‘yinchoqlаrni qо‘ligа olаdi. Grammatika bolalarning rammatik nutqini о‘zlashtirish jarayonida strategik о‘rin tutadi, zero «Grammatika – shunday vositalar repertuariki, uning vositasida birinchidan, mustaqil narsalar va fikrlar о‘rtasidagi munosabatlar muayyan qoidalar asosida ifodalanadi, о‘zgadan, muayyan qoidalar asosida yangi sо‘zlar hosil bо‘ladi» (L.V.Sherba). Shunday qilib, grammatik tizim nafaqat mantiqiy munosabatlar ifodalovchisi sifatida sintaksis va morfologiyani, balki sо‘z hosil qilishni ham о‘z ichiga oladi.Bolalarda grammatik operatsiyalar kо‘nikmalarini shakllantirish uchun bola о‘rganilayotgan tildagi u yoki bu grammatik elementlarni qо‘llashga zarurot bо‘ladigan о‘yinlardan foydalanish lozim: otlarning kо‘plikdagi soni, son – kо‘plik yoki birlikdagi otdir va boshq. О‘rganilayotgan tilning grammatik tuzilishini bola turli xil nutqiy faoliyat jarayonida о‘zlashtiradi. Bola sabab-oqibat, miqdor va boshqa munosabatlarni bilish orqali, bir vaqtning о‘zida ularni grammatik shakllar va tuzilmalar orqali ifodalash (birlik va kо‘plik, otlar kelishigi, fe’l zamonlar va turlari va boshq.) usullarini ham bilib oladi. Bola turli-tuman grammatik vositalarni о‘zlashtirib oladi (Qaratqich kelishigi qо‘shimchalari, sо‘z hosil qilishda kо‘plik son, suffikslar).
Bolaning til tizimini egallash borasidagi barcha yutuqlarini muloqotni ta’minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida qaraladigan ravon nutq о‘z ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi bilan ajralib turadi. Ravon nutq bola til boyligini qanchalik о‘zlashtirganligining kо‘rsatkichi hisoblanadi, u bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish darajasini aks ettiradi.
Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini о‘zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari о‘rganiladi va uning negizida bolalarga monologlarning turli xillarini о‘rgatish metodikasi yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bо‘yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan kо‘ra yanada aniqroq mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qо‘ydi. Ravonlikning asosiy kо‘rsatkichi sifatida sо‘zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о‘rtasida zarur aloqa vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо‘g‘ri tuzish qobiliyatini shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о‘qitishni ularning yuqori darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо‘llarini topish borasida faol ish olib bormoqdalar. Nutqni о‘qitishning nazariy va empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan kelib chiquvchi umumiy boshlang‘ich pozitsiyalarga ega:
- ta’lim maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega;
- nutqni о‘rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar tо‘g‘ri kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir;
- nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bо‘lishi kerak, xususan: ona tilini о‘zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qо‘shilishi, о‘quv sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim;
- о‘qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan о‘zaro hamkorligining xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bо‘lgan muloqot shakli bilan belgilanishi lozim;
- til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha komponentlarini: undov-motivatsiya, yо‘naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini hisobga olgan holda ish olib borish zarur;
-nutqni о‘qitish bolalarning tilni о‘rganish bо‘yicha mustaqil faoliyatiga asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog‘liq bо‘lishi kerak.Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni о‘qitish muammosini ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda olib borilmoqda.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik, pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi:
-nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy о‘rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani о‘zlashtirishining murakkab, kо‘p omilli jarayonidir;
-nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas;
-bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning turli yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, о‘ziga xosliklarini bilishi, nutqiy rivojlantirishning о‘ziga xosliklarini kо‘ra olishi va bolaning individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta’sir kо‘rsatishning eng samarali yо‘llarini tanlashi lozim.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalar etarlicha fikrini aniq va ravon ifodalayolmasliklarining asosiy sababi shundaki:
1) bolalar nutqidagi nuqsonlarni bartara fqilish;
2)tarbiyachi va tarbiyalanuvchilarning nutq madaniyatini rivojlantirish;
3) sо‘z birikmasi, lug‘at, gap ustida ishlash orqali og‘zaki va yozma nutq о‘stirish;
4)bog‘lanishli nutq ustida ishlashda о‘yin va mashq, mashg‘ulotlaridan foydalanish usullari ishlab chiqilmagan.
Bolalar aniq va tushunarli sо‘zlaydigan, iboralar, sо‘zlar va har bir tovushni alohida-alohida aniq talaffuz etayotgan, ya’ni yaxshi diksiyaga ega bо‘lgan pedagog yordamida ona tilidagi tovushlarni muvaffaqiyatli ravishda о‘zlashtiradilar. Kо‘pincha pedagoglarning talaffuzi biroz noaniq va tushunarsiz bо‘ladi, ular tovushlar va sо‘zlarni og‘izni yetarli darajada ochmasdan talaffuz qiladilar, ayrim tovushlar yutib yuboriladi, undoshlar tushunarsiz talaffuz etiladi.
Pedagog talaffuzning adabiy me'yorlariga rioya qilishi, о‘z nutqida turli shevalar, mahalliy sо‘zlashuvlar ta'sirini bartaraf etishi, sо‘zlarda urg‘uni tо‘g‘ri qо‘yishi lozim.Ravonlikning asosiy kо‘rsatkichi sifatida sо‘zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о‘rtasida zarur aloqa vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо‘g‘ri tuzish qobiliyatini shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о‘qitishni ularning yuqori darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо‘llarini topish borasida faol ish olib bormoqdalar.
Savodga о‘rgatish darslari tayyorgarlik va asosiy davrni о‘z ichiga qamrab olib, mazkur bosqichda о‘quvchilar bilan olib boriladigan ta’limiytarbiyaviy ishlar turli-tumandir. Xususan, bu davrda: matn, og‘zaki va yozma matn haqida, gap, matnning gaplardan tuzilishi, sо‘z, gaplarning sо‘zlardan tashkil topishi, ya’ni matn tuzish va uni bо‘laklarga bо‘lib matn tarkibini tashkil qiluvchi qismlarni idrok etishga о‘rgatish, bо‘g‘in, tovush, harf haqida ma’lumot berish, unli tovushlar va undosh tovushlar haqida ma’lumot berish, tovushlarning unli va undosh tovushlarga ajralishini о‘rgatish, alifbedagi rasmlar, о‘qituvchi yoki о‘quvchilar tomonidan tayyorlangan suratlar asosida matn tuzdirish, о‘quvchilar bilgan she’r, hikoya, ertak, maqol, tez aytish va boshqalarni yoddan ayttirish, ularga yangi she’r, hikoya, ertak, maqol, topishmoq kabilarni о‘rgatib borish, alifbe darsligidagi sо‘zlar, uning ma’nolari ustida ishlash, tanish sо‘zlar asosida о‘quvchilarni gap tuzishga о‘rgatish, harf va tovush orasidagi mutanosiblik va farqni tushuntirish ishlari olib boriladi.