Güntay Gəncalp (Cavanşir)

Səfəvi dövlətinin tətbiqatı
Şah İsmayıl Təbrizi İşğal etdikdən sonra özünü İran şahı olaraq duyurdu. O, çocuqluq illərini İstəxr qalasında və Karkiya sarayında dörd divar arasında keçirmiş, Təbrizin işğalından öncə təqribən bir il də qızılbaşlar arasında olmuşdu. Yeddi yaşından 14 yaş arasına qədər Gîlânda olmuş geniş irtibat çevrəsi olmamışdı. Gîlânda olduğu müddətcə digər qardaşlar haqda bilgi verilməmişdir. İskəndər bəy Türkmən İbrahimin Ərdəbilə geri döndüyünü yazır. Ərdəbildə öylə məşhur bir soydan olan çocuq məchul yaşaya bilməzdi. Onlar axtarışdaydılarsa, İbrahim yaxalanıb sorqulanmalı, axtarışda olan qardaşlarının harda olduqları sorulmalı idi. Yoxsa nədən yalnızca bir tək yeddi yaşında İsmayıl adlı çocuq axtarılmalı idi?

Yüzlərcə kilometr uzaqlıqdan, Anadoludan İsmayılın ayağını, ətəyini öpmək üçün qızılbaşlar ziyarətinə gəlirdi. Qızılbaşlar bu ziyarəti Məkkəyə getməyə bərabər bilir, həcc adlandırırdılar. İsmayıl qızılbaşların onu bu şəkildə qutsamalarını gördükcə istər-istəməz çocuqluq dünyasında fərqli düşüncələr yaradır və gerçəkdədən də özünü yenilməz sanırdı. Çünkü ruhunda imamların ruhunun barındığına inanılırdı. Onu ziyarət edən minlərcə qızılbaş kütləsi İsmayılın özünü bu şəkildə görməsini istəyirdi. O da bu istəklərə olumlu cavab verdi və qızılbaşların yenilməz vəliullahı, bəklənən mehdisi sandı özünü. Allahın yer üzündə tək vəlisi olduğuna inandı, inandırıldı. Şirvandakı ilk qələbəsi bu inancı onda daha da gücləndirdi. Böylə bir inancla Təbrizdə başına tac qoyub Tanrı dövlətini, yəni Səfəvi dövlətini qurdu. Təbrizdəki ilk qonuşmasında və türk-sünni soyqırımı əmrini verdiyində göylər tərəfindən görəvləndirildiyini deyir və məsum imamların onun yardımçısı olduğunu söyləyirdi. Şəmsəddin Lahici və digər pərdə arxasındakı şüubiyə uzmanlarının yardımı ilə Şah İsmayıl səltənətin təşkilatını qurmağa başladı.

Hüseyn bəy Lələ şahın vəkili təyin edildi və qızılbaşların genəl qurmay başqanı olaraq “Vəkili-nəfsi- Hümayun” təşkilatının başına keçirildi. Əmir-ül üməra (əmirlərin əmiri) adlandı. Hüseyn bəy Lələyə “ata” da deyilirdi. Onu Şahın mənəvi atası sayırdılar. Hüseyn bəy Lələ hərbi işlərdə qərar verəcək olan ilk kişi oldu. Qızılbaşların yağmaladıqları malların qeydə alınması üçün dəftər işlərinə baxacaq önəmli biri lazım idi. Qızılbaşların yazıb-oxumaları yox idi. Bayındırlı dövlətində katiblik etmiş və İsmayılın Təbrizi işğal etməsinə yardımçı olmuş Zəkəriyya Keçəci “Vəziri-divani-ə´la” ləqəbi ilə bu iş üçün təyin edildi. Yarqının başına isə, Molla Şəmsəddin Lahici gətirildi.²³⁸ Bütün hüquq düzəni Şəmsəddin Lahici tərəfindən şüubiyə-şiə qurallarına görə düzənlənəcək və zaman axışı içində “mollalıq” adında İslam tarixində bənzəri olmayan bir institut qurulacaqdı. Şüubiyə arxasınca iz buraxmadığı kimi, Molla Şəmsəddin Lahicinin də haqqında önəmli bilgi Səfəviyə tarixində verilməmişdir. Şah İsmayılın yetişdiricisi, Səfəvi dövlətinin pərdə arxasındakı amillərdən biri olan Şəmsəddin Lahici. Böyük bir dövlətin baş yarqıcı olan bir adamın tarixdə belə gizlin qalması çox maraqlıdır. Onun haqqında verilən bilgi daha öncə anlatdıqlarımın dışında deyildir. İsmayılın müəllimi olmuş, Gîlânda onu eyitmişdi. Səfəvi dövləti qurulduğu zaman bayındırlılardan qalan yarqı düzənini, hüquq sistemini tamamən rədd etdilər və yeni hüquq düzəni üçün bir tək kitabları da yox idi. O dönəmlərdə hüquq düzəni şəriət əsasında idi. Sünni fiqhini Səfəviyə qəbul etmədiyi üçün yeni hüquq düzəni oluşdurulmalı idi. Yəni şiə fiqhini təşkil etməli idilər. Şiə fiqhini biləcək tək adam Azərbaycanda yox idi. Bunun oluşumu üçün də zaman lazım idi. Şəmsəddin Lahici və pərdə arxası digər şüubiyə adamlarının planlamaları üzərinə qüllati-şiənin yuvası olan Lübnandan dəstə-dəstə şiə fəqihlər Təbrizə dəvət ediləcəkdi. Öncə bütün hüquq düzəni Şəmsəddin Lahiciyə buraxılmışdı. Molla Şəmsəddin “təbərrayan” teror təşkilatının fikir dədəsi olaraq bilinir. Təbərrayan təbərləri (baltaları) ilə Təbriz əhalisini fars Molla Şəmsəddinin buyuruqları üzərinə öldürürdülər. Şüubiyə Firdovsinin “Şahnamə”də yazdığı sifarişi yerinə gətirməkdə idi. Firdovsi türkün qanını tökməkdən, türk öldürməkdən daha zövqlü bir şey olamaz, türkün soyu kəsilməlidir yazmışdı.²³⁹ Təbrizdə də türkün soyunu kəsməyə başlamışdılar. Əski bir şüubiyə sifarişi idi. Şüubiyənin əski fikir öndərlərindən olan Firdovsinin buyuruqlarını 16-cı əsrdə fars zehniyəti səfəviyə adı ilə formolizə etmişdi. Tətbiqatçısı isə, Anadolunun bozqırlarından gələn adlarını bilə yaza bilməyən köçəri türklər idi. Sağını-solunu, gələcəyini anlamayan və bir batil inancın bağnazı (fanatiyi) olan qızılbaş türklər. Yeni dövlətin hüquq düzəninin oluşdurulması tamamən Molla Şəmsəddin Lahiciyə buraxılmışdı. Bir tək cümlə türkçə bilməyən, təmiz fars olduğunu savunan, Sasani kimliyinə bağlılığı ilə övünən bir kişiyə. Şəmsəddin Lahici, Sasani kimliyinə mənsubiyətindən dolayı qürur duyan Gîlân Karkiya kiçik dövlətindən Təbrizə gəlib yerləşmişdi. Şah İsmayılın bütün psikolojisini bilməkdədir, çünkü Gîlânda onun müəllimi olmuş, onun ruhunun memarı olmuşdu. Şah İsmayılın ağlındakı bütün bilgiləri Şəmsəddin onun qafasına doldurmuşdu. Gîlânda altı illik müəllimliyi sırasında Şah İsmayılın beynini əsir alan Lahici indi isə, bütün Azərbaycanı əsir almaqdadır. Həm Şah İsmayıl adlı bir çocuğu arxada idarə etməkdədir, həm də Azərbaycanın tarixi türklük bağlarını sökmək üçün planlar hazırlamaqdadır. Bu tətbiqatında o, bir tək adam deyildir. Pərdə arxasında fars çevrəsi ilə bir yerdə əməl etməkdədir. Bu tətbiqat nəticəsində Azərbaycan türk kimliyindən və türk dünyasından qoparılaraq fars inancının və fars şüubiyə kimliyinin içində həbs ediləcəkdi. Saxta və xəyalı Ənuşirəvan Sasani ədalətinin nostaljisi ilə yaşayan şüubiyə Təbrizdə yuvalanmağa başlamışdı. Bu planlar üzərinə çox qısa sürədə qızılbaşları da etkisiz hala gətirəcək, “türk!” deyərək aşağılayıb dövlət düzənindən uzaqlaşdıracaqdılar. Səfəvi dövlətinin qurulduğu andan etibarən türk sözünün içi boşaldılacaq və bu etnik qavramın içi aşağılıq duyqularla doldurulacaqdı. Bu sürəc könüllü asimilasionun əsasını qoyacaqdı. Öylə ki, son 500 il zaman içində, yalnız səfəvizədə türklər hızla asimilə ediləcəkdir.

Şah İsmayılın ilk illəri ilə bağlı tarix kitabları onun Azərbaycanda soyqırım törətməsindən başqa bilgi verməməkdədir. Sünniləri bütün çocuqları ilə bir yerdə qətletmə kimi bilgilər tarix kitablarında boldur. Tarixi verilər din və məzhəb mövzusunda Molla Şəmsəddinin Səfəviyədə birinci şəxs olduğunu göstərir. Birinci güvənilir şəxs olmasının səbəbi Şah İsmayılın çocuqluq xatirələrinə dayanmaqda idi. Çünkü Gîlândakı gizlin həyatında ondan dərs almışdı. Bu arada, özəlliklə Səfəvi dövlətinin qurulması ilə Anadoludan axınlar davam etməkdə idi. İskəndər bəy Türkmən 72 türk qəbiləsinin axınından bəhs edər.²⁴⁰

Azərbaycan şəhərlərindəki şiələşdirmə və şüubiyələşdirmə qorxunc öldürmələrlə böyük uğurla davam edirdi. Azərbaycan qısa sürədə bir tərəfdən qətllər sonucu olaraq, digər tərəfdən də ölkəni tərketmələrin nəticəsi kimi sünni kimliyindən və tarixi həyat tərzindən ayrılaraq iraniləşirdi. Şah İsmayıl və qızılbaşları sevsək də, sevməsək o, bizim tariximizdir. Ancaq son 500 il içində Səfəvi planı olaraq türk dilinin farslaşdırılması və türklüyün doğal varlığından boşaldılması söz qonusudur. Şah İsmayıl açan cığırda irəliləyən tarix sürəkli fars kimliyini inkişaf etdirmişdir. Sonuc olaraq bu tarixin içindən modern fars dövləti doğmuşdur. İran İslam Cümhuriyəti Səfəviliyin modern variantıdır. Tarixi olayları səbəbinə və nəticəsinə görə araşdırmaq gərəkir. Səfəviyət nəticə olaraq fars dövləti doğurmuşdur. Heç bir nəticə səbəbinin dışında ortaya çıxmaz. Səbəbi bilməmək nəticənin səbəbsiz olması anlamında deyildir. Səbəb-nəticə arasındakı dialektik bağların incələnməsi ilə tarixi gerçəklərin açıqlanması elmiliyə daha yaxın ola bilər. Bu, özəlliklə İbni-Xəldun tərəfindən ortaya qoyulmuş bir araşdırma yöntəmidir. Yəni tarix, sadəcə rəvayətlərdən, nağıllardan ibarət deyildir. Onun ürünləri var. Tarix, yalnız səbəb olmadığı kimi, sadəcə nəticə də deyildir. Bir bütündür. Bunları bir bütünlük bağlamında araşdırmaqda yarar var. Osmanlının nəticəsi modern türk dövləti və səfəviliyin nəticəsi modern fars dövləti olmuşdur. Bu verilər nəyi göstərməkdədir? Bu verilər göstərir ki, İslam sonrası böyük Asiya və Orta Doğu tarixi türk-İslam doğrultusunda irəlilərkən, Səfəviyətlə bu bölgənin böyük qismi fars-şiə-şüubi irqçiliyi istiqamətinə sövq edilmişdir. Çünkü yalnız səfəviyətin nəfəsi toxunan indiki İran bölgəsi türklərin əlindən çıxmış farslara təslim edilmişdir. İndiki Azərbaycan cümhuriyətinin türk dilli bir dövlətə dönüşməsi də tamamən təsadüfün nəticəsidir. Tarixi qanuna uyqunluğun məhsulu deyildir. Yəni “Türkmənçay” andlaşması ilə daha sonra Azərbaycan adlanacaq olan o bölgə səfəviyətin tarixi mühitindən ayrılmasa idi, indi ora da Təbriz və digər şəhərlər kimi farsizə edilmiş olacaqdı. orada milli dövlətin təşkili səfəvi tarixi mühitindən rus gücü hesabına qopmanın nəticəsidir. Güney Azərbaycanın da qurtuluşu böylə bir qopuşla mümkün olacaqdır. Çünkü Səfəvi tarixi mühiti fars zehniyəti ilə sərtcə donatılmışdır. Yoxsa Bakının Təbrizdən nəyi artıqdır ki, Bakı öz dilində yazıb oxudu, ancaq Təbriz son yüz ildə fars milliyətçiliyinin teorilərini həm yazdı, həm də tətbiq etdi. Bu günkü fars-İran dövləti tam olaraq səfəvilərdən başlayan sürəcin ürünüdür. Hər qopuş yeni fərqli oluşum sağlar. Səfəviyətlə Azərbaycan eldəgizlər, səlcuqlular, bayındırlılar kimi möhtəşəm türk keçmişindən qoparıldığından farslaşma məcrası içinə soxuldu. Türkmənçay andlaşması ilə Azərbaycan Cümhuriyəti Səfəvi tarixi mühitindən qopduğundan türkləşdi. Səfəvizədə mühitdə türklük şüuru doğmaz, doğamaz. O sistem fars-şüubiyə-şiə irqçiliyi ilə sərt bir şəkildə toxunulmuşdur. 1930-cu illərə qədər Azərbaycan Cümhuriyəti bölgəsində də yazışma və düşüncə dili farsca idi. Rus kolonizasionu fars dilini oradan dışlar oldu. Səfəvi fəlakətini başqa bir fəlakət ortadan qaldırdı. M. Ə. Rəsulzadə rusları xeyir verən düşmən adlandırar.²⁴¹