Güntay Gəncalp (Cavanşir)

Sultan Səlimin Misiri fəth etməsi
Sultan Səlim İstanbula döndükdən sonra Şeyx İdris Bitlisi başqanlığında Kürd əmirlər Osmanlı sultanının hüzuruna varıb yardım diləyində bulundular. Qızılbaşlardan qorunmaq üçün Osmanlı yönətiminə keçməyi rica etdilər. Bu xəbəri duyan Şah İsmayıl Qarabəy Ustaclu və Durmuş Xan adlı komutanlarını müzakirə üçün Kürd bəylərinin yanına göndərdi. Kürdlər Osmanlı ordusunun yardımı ilə savaşa girdilər. Qarabəy öldürüldü. Durmuşxan fərar etdi. Şah İsmayıl bu xəbəri duyduğunda qorxuya düşdü. Sultan Səlimin təkrar bu savaşı bəhanə edib geri dönməsindən çəkinirdi. Çünkü İsmayılın savaşacaq gücü və ruh halı qalmamışdı. İsmayılın karizmasını Çaldıran yenilgəsi yerləbir etmişdi. Böyük bir savaşa qatılacaq inancı qalmamışdı. Əskisindən fərqli olaraq Səlimə sayqı dolu bir məktub yazıb böyük hədiyələrlə göndərdi. Məktubunda Sultan Səlimi “Dinin bayraqdarı, müsəlmanların qoruyucusu, Tanrının dostu” olaraq xitab və barış əlini uzatmasını rica edirdi.³⁶⁰ Qızılbaş dövlətini rəsmiyətə tanımaq istəməyən Sultan Səlim daha öncəki elçilər kimi İsmayılın bu dəfəki elçilərini də tutuqladıb həbs etdirdi. Ancaq Batıya doğru fəthlər fikrində olduğundan qızılbaşlara qarşı yenidən savaş açmaq fikrində deyildi. Şah İsmayılın yönətimində olan Diyarbəkir və Ərzincanı Yavuz Səlim öz torpaqlarına qataraq orada qızılbaşlara qarşı savunma xətti oluşdurdu.

Şah İsmayıl yalnız başına Osmanlıya bir şey edə bilməyəcəyini gördükdən sonra Avropadan yardım umma fikrinə düşdü. Xristian ölkələri ilə birləşib Osmanlıya qarşı müttəfiq cəbhə oluşdurma niyyətini yazdıqları və aldıqları məktublarda açıqca görmək mümkündür. Şah İsmayıl onlara, onlar da Şah İsmayıla Osmanlıya birlikdə saldırmağı təklif edirdilər.³⁶¹ Tacir adına bir çox venizli, qızılbaş ölkəsində Osmanlıya qarşı casusluq edirdi. Nədən Qərb tarixçilərinin Şah İsmayılı və qızılbaşları bu qədər öymüş, hətta Səfəvi dövlətinin quruluşunu “milli İran dövlətinin təşkili” kimi adlandırmışlar? Avropa Osmanlının Qərbə doğru yürüşünü önləmək üçün Şah İsmayılı göydəndüşmə fürsət kimi görürdü. O zamankı Avropanın durumunu göz önündə bulunduracaq olursaq, Çaldıran savaşında Osmanlı bu qədər itki verib məşğul olmasaydı, daha sonra Osmanlı sürəkli olaraq arxasında Səfəvi dövlətini bir təhdid olaraq görməsəydi, dünya tarixi tamam başqa və türklərin istəyi doğrultusunda yürüyəcəkdi.

Sultan Səlim Şah İsmayılı cəzalandırdıqdan sonra Şam və Misirə yönəldi. Başkəndi Qahirə olan Misiri Məmluklar yönətməkdə idi. Məmluklar dövləti indiki Sudan, Misir, Fələstin, İsrail, Suriyə, Ürdün və Livanı içərirdi. Çaldıran Savaşından qısa sürə sonraya qədər Osmanlı-Məmluklar ilişkiləri yaxşı idi. Səlim və Məmluk Sultanı bir-birinə hörmətli məktublar yazır, bir-birlərini İslamın qoruyucuları olaraq adlandırırdı. Məmluk sultanı məktubunda İstanbuldan ona gəmi düzəldən ustalar göndərməsini rica etdi. Səlim onun bu istəyinə olumlu cavab vermədi. Xristianlarla savaşa hazır olduğundan bu ustaların gəmi düzəltmə işində özünə lazım olacağını bildirdi.³⁶² İsmayılın Səlimlə barış girişimləri nəticəsiz qalınca Məmluklar sultanından barışa aracıolma istəyində bulundu. Şah İsmayılın məktubunu alan Məmluk sultanı Səlimə bir məktub yazaraq İsmayılla barışmasını rica etdi.³⁶³ Səlim, Məmluk Sultanına yazdı ki, İsmayılla barışmaq fikri yoxdur. Sayqı dolu məktubunda yazdı ki, Sultan mənim atam qonumundadır. Mənim ondan xeyir dualar bəkləntilərim var. Ancaq Şah İsmayıl və mənim aramda aracılıq etməzsəniz, çox minnətdar olaram.³⁶⁴

Bu zaman ortalıqda nifaq çıxaran işlər dolaşırdı. İki sultan arasında savaş çıxarmaq istəyənlər var idi. Səlim Güney Avropaya saldırı hazırlıqlarında idi. İstanbulda Məmluk Sultanının Şah İsmayılla birləşib Osmanlıya saldırmaq istədiyi xəbəri dolaşırdı. Qahirədə də xəbər yayıldı ki, Hələb əmiri “Xeyir bəy” Surəyəni Misirdən ayırmaq üçün Səlimlə anlaşmışdır. Məmluk sultanı Xeyir bəyi Hələb əmirliyindən almaq istədi. Xeyir bəy Sultan Səlimdən Məmluk sultanını bu işindən vaz keçirməsini rica etdi. Bu olay Məmluklarla-Osmanlı ilişkilərini gərməyə başladı. Sultan Səlim başbaxan Sinan paşa komutanlğında 40 minlik bir ordu Doğu Anadoluya yolladı və yenidən Şah İsmayıla saldırmaq istədiyini duyurdu. Qahirədə Məmluk sultanına bu ordunun Xeyir bəyə yardıma getdiyini anlatdılar. Bu zaman Anadoluda bir neçə Məmluk casusu yaxalandı. Onlar Məmluk sultanı ilə Şah İsmayılın Osmanlıya qarşı birlik cəbhəsi oluşdurduqlarını söylədilər. Bu şəkildə iki sünni dövlət qarşı-qarşıya gəlirdi. Səlimin 40 minlik ordusuna qarşılıq Məmluk sultanı 50 minlik ordu ilə Qahirədən Şama hərəkət etdi.³⁶⁵ Məmluk sultanı Səlimə məktub yazaraq bu ordunu Osmanlı-Səfəvi arasında olası savaşı durdurmaq üçün göndərdiyini bildirdi. Bu zaman Səlim, Məmluk sultanına cavab yazmaq yerinə dövlətin güvənlik qurulunu toplayıb Məmluk-Səfəvi birliyinin təhlükələrini anlatdı. Osmanlı fəqihlərindən Misirə qarşı savaşmaq üçün izn aldı. Xeyir bəyə məktub yazaraq onun yardımına gələcəyini bildirdi. Səlim savaş elan edən məktublarını genəldə türkçə yazardı. Məmluk sultanına sərt bir məktub yazaraq onun casuslarının Anadoludakı təxribatlarını anlatdı və Məmlukla savaşacağını bildirdi.³⁶⁶ 24 avqust 1516-cı ildə savaş başladı və Məmluk sultanı Qansu Qavri yenilərək fərar edərkən yolda öldü. Məmluk sultanının qardaşı oğlunun Qahirəni savunması da uğursuz oldu. Bu savaşda Sinan paşa öldürülsə də, Sultan Səlim 4 fevral 1517-ci ildə Qahirəyə girdi.³⁶⁷ Səlim səkkiz ay Qahirədə qaldı. Daha sonra Misirin hakimliyini Xeyir bəyə buraxıb Qahirənin xəzinələrini və kitablarını götürüb İstanbula yola düşdü. Bu dönüşdə yüzlərcə sənətçi və bilim adamlarını da özüylə İstanbula gətirdi. Abbasilərin son xəlifəsi olaraq Misirdə bulunan Əlmütəvəkkili də İstanbula apardı. “Xilafət xələti”, “peyqəmbərin saqqalı”, “Xəttaboğlu Ömərin” qılıcı da gətirdiklərinin içində idi. Əlmütəvəkkil xilafəti Səlimə devr etdi. O gündən sonra Səlim “xəlifə” oldu. Ondan sonra gələn Osmanlı sultanları da xəlifə adlandılar. Sultan Səlim Batıya saldırı fikrindən vaz keçib Şah İsmayılı ortadan qaldıraraq İslam ölkələrini bir tək xilafət çatısı altında birləşdirmək istəyirdi. Ədirnədə bir toplantı düzənləmək üçün yola düşdü. Ancaq yolda xəstələnib 22 sentyabr 1520-ci ildə vəfat etdi. Çaldıran savaşından sonra Şah İsmayıl da artıq ölü kimi bir həyat yaşamış, əski həyəcanları və cahangüşalıq duyquları sönmüşdü. Ölkənin yönətimini Mirzəşah Hüseyn İsfahaniyə tapşırmış, özü də ruhdan düşmüş halını şarab içərək unutmağa çalışırdı. Şah Təhmasib sarayının tarixçısı Budaq Qəzvini yazır: Çaldıran savaşından sonra din xosrovu ölkənin önəmli sorunlarından xəbərsiz qalmış, ölkə işlərini vəkillərə və vəzirlərə buraxmışdı.³⁶⁸ Əhməd Qumi yazır: Mirzəşah Hüseyn İsfahani Şah İsmayılı daha çox içki içməyə və sərxoşluqla gün keçirməyə təşviq edirdi. Öylə ki, ömrünün son on ilini bu şəkildə keçirdi. Cahangüşalıq, ölkələr fəth etmə xəyallarını əziz xatirindən uzaqlaşdırmışdı.³⁶⁹ Çaldıran yenilgəsi Şah İsmayılı öyləsinə çökərtmişdi ki, qanlı düşməni olan öldürdüyü Şirvanşahın oğlu Şeyxşahla da dostluq ilişkiləri qurmaq istədi. Çünkü Şirvan Osmanlının himayəsi altında idi. Şirvan hakimi ilə dostluq ilişkiləri qurmaq üçün baş vəkili Mirzəşah Hüseyn İsfahani ilə dini işlərindən sorumlu Mircəmaləddin Məhəmmədi böyük hədiyələrlə Şirvan Şahın hüzuruna göndərdi. “Şeyxşahın xatirini Şahın əhd-peymanına inandırdılar.”³⁷⁰ Ayrıca, Şah İsmayıl öz qızını da onun oğlu ilə evləndirməyi təklif etmişdi. Çaldıran savaşına qədər sünni adı eşitdiyində ölümünü zəruri sayan Şah İsmayıl indi xanidan düşməni olan Şirvanşaha qızını göndərmək istəmişdi. Nədən əcəba? Çünkü Səlimin bir daha saldırması qarşısında Şirvanda sığınacaq bir yer aramağı düşünmüş olamalı idi. Sultan Səlim Misiri fəth etdikdən sonra zəfərlərini içərən geniş bir məktub Şirvanşaha yazmışdı. Məktubunda geri dönər-dönməz Şah İsmayılın işini bitirəcəyini də anlatmışdı. Bu gəlişmələri izləyən Şah İsmayıl təvazökaranə bir məktub yazıb Sultan Səlimin hüzuruna göndərdi. Məktubunda Sultan Səlimi övmüş və “Sizin istəyiniz nə olsa, mən onu yerinə yetirməyə hazıram”³⁷¹ söyləmişdi. Şah İsmayılın özünü Sultan Səlim qarşısında bu qədər aşağılamasına baxmayaraq Sultan Səlim onun məktublarına cavab vermir, onu saymırdı. Səlimlə barışmaq üçün hər yolu denəməyə çalışan İsmayıl, hətta onun anasına da bir məktub yazdığı bilinməkdədir. Səlimin ölümündən və oğlu Süleymanın taxta çıxmasından sonra da Osmanlı qorxusu Şah İsmayılı tərk etməmişdi. Şah İsmayıl Çaldıran savaşından sonra Osmanlının təkrar saldırısından qorunmaq üçün özünə tələm-tələsik müttəfiq axtarmağa başladı. Ona görə də Hormuz limanını qarşılıqsız olaraq Portuqaliyaya buraxdı. Portuqaliya Səfəvi ordusunu modernizə etməli idi.³⁷² Gün keçdikçə daha çox içkiyə meyllənərək Şeybək Xanın başında şarab içməyə davam edirdi. “Çox şarab içib az yemək yemə böyük şahın iştahasını pozmuş və yemək qoxusu artıq onu əziyət etməyə başlamışdı.”³⁷³ Gündən günə zəifləşən şah İsmayıl 1524-cü ildə öldü. “1524-cü ildə qəddar rüzgarın ən qədim adətlərindən birinə tabe olaraq, o xosrovun və zəmanə keyqubadının həyatı sona yetdi.”³⁷⁴