Güntay Gəncalp (Cavanşir)

Türkiyədəki və dünyadakı ələvilərin səfəvilərə nə qədər bağlılığı var?
Ələvilik tarixi etibarı ilə fars islamçılarından çox etkilənmişdir. Ələvilikdə əski türk gələnəyinin olmasının yanı sıra fars İslam anlayışının da etkisi çox güclüdür. Ələviliyin sadəcə dili Türkçə olmuşdur. Mahiyəti ُSasani mərkəzli İslam anlayışından çox etkilənmişdi. İsmaililik ələviliyi çox etkiləmişdi. Ancaq ələvilik qızılbaşlıq deyil. Qızılbaşlıq sapdırılmış, siyasiləşmiş ələvilikdir. Ələvilər sünni şəriətinə qarşı şəriətlə yönətilməyən bir dövlətdən yanaydılar. Bunun kökləri çox əskilərə, Səlcuqlara qədər dayanmaqdadır. Ələvi İslam anlayışı ilə dövlət İslam anlayışı sürəkli toqquşma halında olmuşdur. Anadoluda ələvilərin özlərinəməxsus tarixləri var. Ələvi fikirlərinin olqunlaşmasında Şeyx Bədrəddinin böyük rolu olmuşdur. Şah İsmayıl ələvilərə xəyanət etdi. Ələvilər yurdularını buraxıb Azərbaycana axındılar. Dövlət qurulduqdan sonra 1508-ci ildə Şah İsmayıl “lalalıq” qurumunu ləğv edib yerinə farsca bir ifadə yerləşdirdi və farsları işbaşına gətirdi. Valiləri fars olaraq təyin etdi. Buna etiraz olaraq qızılbaşlar Şah İsmayılın təyin etdiyi valiləri öldürdürlər və sonra şah İsmayıl da o qızılbaşları öldürdü. Yəni qızlbaşlar dünyagörüşü farsçılıqla təchiz edilmiş olan Şah İsmayıl tərəfindən yeni Sasani dövlətini qurmaq üçün qullanıldılar. Daha sonra da qızılbaşlardan əsər-əlamət qalmadı. Şah Abbas onları şahsevənləşdirərək saraydan uzaqlaşdırdı. Obalarda, kəndlərdə yerləşdirdi və dövlət tam olaraq farsın kontroluna keçdi. Qızılbaşların vizionu yox idi. Öndərmərkəzli düşünən bir ideologiyanı mənimsəmişdilər. Şah İsmayılı zühur edən Mehdi kimi qəbul edib ona inanmışdılar. Pərdə arxasında 13 yaşlı çocuq olan Şah İsmayılı qullanan, yönətən fars tarixi planından xəbərsiz idilər. Fars tarixi planı da Şah İsmayıl əli ilə lidermərkəzli davranan qızlbaşları qullandıqdan sonra onları tarixdən sildi. İndi qızlbaşlıq deyə heç bir şey yoxdur. İranın, Azərbaycanın dəyişik yerlərində “goran”, “əhli-həq” adları ilə qeyri-siyasi və passiv həyat sürməkdədirlər. Əlbəttə qızılbaşlar bunu daha sonra anladılar. Ancaq artıq çox gec idi. İş-işdən keçmişdi. Bu üzdən də varsaqlar kimi bir qismi bu fəlakəti anladıqdan sonra Anadoluya geri döndülər. “Öfkə ilə qalxan zərərlə oturar” demişlər. Ələvilər düşüncəsizcə öfkələnib qızılbaşladılar, sonra da hər şeylərini itirib tarixdən silindilər. Heç bir mənəvi miras öz soyları üçün buraxmadılar. Tarixdə buna bənzər örnək olmamış ki, bir etnos qalxıb özünü yox edərək başqa millət üçün dövlət qurub sonra da tarixdən silinsin. Nədən? Çünkü qızılbaşlıq ideyası Türk düşmənliyi əsasında şəkillənmişdi. Şeyx Heydərin qızılbaşlıq ideyası Türkləri qəbul etməzdi. Tarixdə qurulan bütün Türk dövlətləri bir Türk boyu əsasında qurulub böyümüşdü. Səlcuqlar Qınıq boyu əsasında, Osmanlı Qayı boyu əsasında, Ağqoyunlu bayındırlı boyu əsasında və… Yalnız Səfəvilər ortada bir istisna təşkil etməkdədir. Səfəvilər soylarını farsa və ərəbə bağlayırdılar. Çünkü onlar deyirdilər biz 7-ci imam Musa Kazım soyundanıq. İmamlar Hz. Hüseyn soyundan törəmiş. Bir əfsanəyə görə də Hüseynin Şəhrbanu adında bir fars qadını olmuş və imamlıq bu qadından törəmiş. Ancaq kimsə sormamış ki, İmam hüseyn bu fars qadınla hansı dildə danışırmış? Bunların hamısı uydurma və yalan, Hüseynin Şəhrbanu adında qadını olmamış. Səfəvilər də bu yalan üzərində bir ideologiya gəlişdirdilər və soylarını farsa-ərəbə bağladılar. Şiənin qeybə çəkilmiş imamı olan Mehdi də qanında Sasani və peyqəbər qanı daşıdığı üçün əbədiyətə qədər, ya da güya Mehdinin zühuruna qədər Sasani-Fars soyu müqəddsələşdirilir. Yəni Səfəvilik belə təhlükəli və kin dolu bir ideologiya olmuşdur. Qızılbaşlar farsların bu tarixi planını anlaya biləcək səviyyədə və bilgidə deyildilər. Onların kitbaları da yox idi. Saz çalıb oxumaqla dövlət yönədilməz ki. Ona görə də şiə fiqh kitabları qızılbaşlığı tarixdən sildi. İndinin özündə də Türkiyə ələvilərində İran simpatiyası var. İran-İraq savaşında ələvi ictimai rəyi İranı dəstəkləyirdi.