Guruh talabasi O’rinboyeva Barchiniy Sitoembriologiya fanidan
Magnoliyatoifalarning klassifikatsiyasi
Yüklə 0,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Magnoliyatoifalarning klassifikatsiyasi
O‘simlik ma’lum yoshga yetgach, ko‘payish organlarini hosil 9 qiladi. Bu organlar generativ organlar deb yuritiladi. Generativ organlarga gul hamda undan rivojlangan urug‘ va meva kiradi. Bir va ikki yillik o‘simliklar o‘z hayoti davomida bir marta gullab urug‘ beradi. Ko‘p yillik o‘simliklar esa hayoti davomida ko‘p marta gullaydi va urug‘ beradi. Bunday o‘simliklar polikarp o‘simliklar deyiladi. Shunday o‘simliklar borki, ular ko‘p yil yashasada umrida bir marta gullaydi. Bularga agavalar, ayrim bambuklar, shuningdek bizda o‘sadigan Ferula turkumiga mansub ayrim yirik soyabondoshlar kiradi. O‘z umrida bir marta gullaydigan va urug‘ beradigan bunday o‘simliklarni monokarp o‘simliklar deyiladi. GULNING TUZILISHI VA UNING QISMLARI. Gul aslida shakli o‘zgargan novda bo‘lib, uning qismlari bajaradigan vazifasiga ko‘ra metamorfozga uchragan. To‘liq gul quyidagi qismlardan: gulbandi, gulo‘rni, gulqo‘rg‘on, gultoji, changchi va mevachidan iborat. Gulbandi gulni novdaga biriktirib turadi. Gulbandining yuqori qismi kengaygan bo‘lib, u gulo‘rni deb yuritiladi. Gulning qolgan barcha qismlari ana shu gulo‘rniga birikkan bo‘ladi. Gulkosa gulning tashqi qismi. U ko‘k rangdagi bargchalardan iborat bo‘lib, ular gulkosachabarglar deb yuritiladi. Ularning soni turli o‘simliklarda turlicha bo‘ladi. Masalan, krestguldoshlarda 4, ra’noguldoshlarda 5 tadan bo‘ladi. Gulkosachabarglar alohida yoki qo‘shilib o‘sgan bo‘ladi. Ular guldan kelib chiqqan bo‘lib, asosiy vazifasi gulning ichki nozik 10 qismlarini himoya qilishdan iborat. Gultoji, odatda, chiroyli ranglarga bo‘yalgan bo‘ladi. U to‘g‘ri, yani aktinomorf va noto‘g‘ri, yani zigomorf bo‘ladi. Aktinomorf gullarda tojbarglarni o‘lchami va shakli bir xil, simmetrik joylashgan bo‘ladi (masalan, nargiz). Zigomorf gullarda esa toj barglarning shakli va o‘lchami har xil, simmetrik joylashmaganligi uchun undan faqat bitta tekislik o‘tkazish mumkin (masalan, no‘xat). Shuningdek assimetrik gultoji ham bo‘lib, undan bironta ham tekislik o‘tkazib bo‘lmaydi. Gultojining rangi undagi pigmentlarga bog‘liq. Oq rangli gultojibarglarda esa pigmentlar bo‘lmaydi. Bu ranglar hasharotlarni jalb qilish uchun xizmat qiladi. Gultojining asosiy vazifasi esa changchi va urug‘chilarni himoyalashdan iborat. Gultoji va gulkosa birgalikda gulqo‘rg‘on deb yuritiladi. Gulning asosiy qismi changchi va urug‘chilar hisoblanadi. Alohida olingan changchi (uni mikrosporofill deb yuritiladi), odatda, changchi ipi va changdondan iborat. Changdonning o‘rtasidan bog‘lagich o‘tgan va u aslida changchi ipining davomi hisoblanadi. Bog‘lagich changdonni ikkiga bo‘lib turadi. Har qaysi bo‘lakning ham o‘rtasidan to‘siq o‘tgan. Shunday qilib, har qaysi changdon 4 ta chang uyasidan iborat. Changchilar gulda 1 tadan bir nechta, xatto o‘ntagacha bo‘lishi mumkin. Ularning soni bir turga mansub o‘simliklarda, odatda, bir xil, shu sababli bu asosiy sistematik belgilardan biri hisoblanadi. Masalan, 11 g‘allalarda ularning soni 3 ta, dukkaklilarda 10 ta va hokazo. Guldagi changchilar to‘plami esa androsey deyiladi. Changdonda chang etiladi. Changlarning o‘lchami kichik, odatda, 5-150 mkm ga teng bo‘ladi. Shakli esa shar va oval shaklda, tarkibi ko‘plab oziq moddalar: qand, yog‘, mineral tuzlar, oqsil va vitaminlarga boy. Gulda bitta yoki bir nechta urug‘chi bo‘lishi mumkin. Guldagi urug‘chilar to‘plamini ginesey deb yuritiladi. Urug‘chi urug‘langandan so‘ng meva hosil bo‘ladi, shu sababali uni ba’zan mevachi ham deb yuritiladi. Urug‘chi, odatda, 3 qismdan: tuguncha, ustuncha va og‘izchadan iborat. Og‘izcha turli tuzilishiga ega, lekin ularning hammasi changni yaxshi ushlab qolishga moslashgan. Ustuncha qabul qilingan changni tugunchaga o‘tkazish vazifasini bajaradi, Tuguncha ichida urug‘murtak joylashib, urug‘lanish jarayonidan keyin unda urug‘ etiladi. Tugunchadan meva, tuguncha devoridan esa meva qati hosil bo‘ladi. Agarda gulda ham androsey, ham ginesey bo‘lsa, u ikki jinsli gul deyiladi. Bir jinsli gullarda faqat androsey yoki ginesey bo‘ladi. Faqat adroseyi bo‘lgan gullar bir jinsli erkak gul, faqat gineseyi bo‘lgan gullar esa bir jinsli urg‘ochi gul deyiladi. Erkak va urg‘ochi gullar bitta o‘simlikning o‘zida joylashgan bo‘lsa, bular bir uyli o‘simlik deyiladi. Masalan, yong‘oqning 12 yosh novdalari uchida urg‘ochi gullar, ikki yillik novdalarida sirg‘asimon to‘pgulda esa erkak gullari joylashgan. Demak, bu o‘simlik bir uyli hisoblanadi. Agarda erkak gullari bir o‘simlikda, urg‘ochi gullari boshqasida joylashgan bo‘lsa, ikki uyli o‘simlik deyiladi. Ismaloq, nasha, tol, terak, oblipixa, archa, aylant va boshqalar bunga misol bo‘ladi. Gulning tuzilishini formula shaklida ifodalash mumkin. Buning uchun uning qismlari quyidagi belgilar bilan ifodalanadi: gulkosa – Ca (Calyx), gultoji – Co (Corolla), gulqo‘rg‘on – P (Perigonium), androsey – A (Androeceum), ginesey – G (Gynoeceum). Gullarning tipi ham shartli belgilar bilan ifodalanadi: — ikki jinsli gul; — bir jinsli urg‘ochi gul; — bir jinsli erkak gul; — zigomorf gul; — aktinomorf gul; () — birikib o‘sganligini bildiradi. Gul qismlarining soni esa rakamlar bilan ifodalangan: Ca 5 , Co 6 . Mabodo ularning soni 10 tadan oshsa, ∞ belgisi qo‘yiladi. Sabzining gul formulasi quyidagacha ifodalaiadi: Ca 5 Co 5 A 5 G (2) TO‘PGUL, UNING TIPLARI. Aksariyat o‘simliklarda gullar to‘p-to‘p bo‘lib joylashadi va ular to‘pgullar deyiladi. To‘pgullarning shakli, o‘lchami va undagi gullar soni turlicha 13 bo‘ladi. SHoxlanishiga ko‘ra esa ular monopodial va simpodial to‘pgullarga bo‘linadi. Monopodial to‘pgullarning asosiy o‘qi rivojlangan va gullarining soni noaniq bo‘ladi va ular noaniq to‘pgullar ham deyiladi. Bu tipdagi to‘pgullarda gullar uning birinchi tartib o‘qida joylashgan bo‘lsa, oddiy to‘pgul, ikkinchi yoki uchinchi tartibdagi o‘qiga o‘rnashgan bo‘lsa, murakkab to‘pgul deyiladi. Oddiy monopodial to‘pgullarga boshoq (zubturumda), kuchala (yong‘oqda), so‘ta (makkajo‘xorida), shingil (karamda), qalqoncha (nokda), soyabon (soyabonguldoshlarda), boshcha (sebargada) misol bo‘ladi. Murakkab mopopodial to‘pgullarga murakkab boshoq (bug‘doy va arpada), murakkab soyabon (sabzi va ukropda), ro‘vak (sholi, qo‘ng‘irboshda) kabilar kiradi. Simpodial to‘pgullarning o‘qi qisqa bo‘lib, u gul bilan tugaydi. Ular aniq to‘pgullar ham deyiladi. Bu to‘pgullarga quyidagilar kiradi: 1. Monoxaziy to‘pguli ikki xil bo‘ladi: hasharotlar yordamida changlanish yopiq urug‘lilarning hukmronligi davrida ko‘paygan. 14 Yopiq urug‘lilarning shamol yordamida changlanishi esa evolusiyaning keyingi davrida paydo bo‘lgan. Anemofill o‘simliklar filogenetik jihatdan ancha yosh o‘simlik. Gidrofiliya prinsip jihatdan anemofiliyadan, entomofiliya esa ornitofiliyadan farq qilmaydi. O‘z-o‘zidan changlanish ham ikkilamchi hodisa. Aftidan qandaydir holatlar o‘simliklarni o‘z-o‘zidan changlanishga majbur etgan. Ushbu changlanishdan hosil bo‘lgan avlodning nasli boy emas, shu sababli u kuchsiz bo‘ladi. Shu nuqtai nazardan ksenogamiya, ya’ni bir o‘simlik indinidiumida joylashgan guldagi changdondan chiqqan chang ikkinchi o‘simlik gulining urug‘chisiga tushishi va geytenogamiya – bir gulning changdonidan chiqqan chang shu o‘simlikdagi boshqa gul urug‘chisining tumshuqchasiga tushishi natijasida to‘laqonli avlod hosil bo‘ladi. Shu sababli ikki uylilik xodisasi bir uylilikka qaraganda progressiv hisoblanadi. Umuman olganda, ko‘pchilik o‘simliklarni guli ikki jinsli, lekin ularda avtogamiya yo‘li bilan changlanishdan qochish uchun turli moslashuvlar mavjud. Xususan, aksariyat o‘simliklar changi va urug‘chisi har xil vaqtda etiladi va bu hodisa dixogamiya deb yuritiladi. Dixogamiyada ayrim o‘simliklarni changchisi etilganda urug‘chisi uni qabul qilishiga tayyor bo‘lmaydi va uni protoandriya hodisasi deyiladi. Boshqa 15 o‘simliklarda esa uning teskarisi, yani urug‘chi etilganda changchi etilmagan bo‘ladi va uni protogeniya hodisasi deb yuritiladi. O‘simliklar changlanish usuliga qarab turli xil xususiyatlarga ega bo‘ladi. Entomofill o‘simliklarning guli o‘tkir rangda va gulida nektar bezlari bo‘ladi. Odatda, ular chuqur joylashadi. Shuningdek ularning changlari yirik va yopishqoq bo‘lib, hasharot oyog‘iga yopishishga moslashgan. Ornitofill o‘simliklar, odatda, faqat tropik o‘rmonlarda uchraydi, chunki bu joylarda kichik qushlar yashaydilar. Bu guruhga mansub o‘simliklar gulining ekanligi kuzatiladi. Masalan, Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) dan Fikariya (Ficaria) da, Navro'zguldosh (Prirnulaccac) lardan siklamcn (Ceclamcn) da va umuman 40 tacha misolda shunday tuzilishni kuzatish mumkin. Lolasimonlardan esa Agafantus (Agaphanthus) va sitxrantus (Cythranthus) da urug'larning ikki urug'pallali ekanligi aniqlangan. Ba’zi chetlanishlarga qaramasdan bu belgi ikkala ajdodni ajratuvchi eng muhim belgidir. 2. Magnoliyasimonlarda urug'pallalar lateral (ikki yon tomonda), Lolasimonlarda esa terminal, ya’ni poyachaning uchida o'rnashgan. 3. Magnoliyasimonlarning ildizi ikkilamchi yo'g'onlashishga ega, 16 kambiy halqasi bor va o'q ildiz sistemasi shakllanadi; Lolasimonlarda aksincha, asosiy ildiz nobud bo'ladi, kambiy halqasi yo'q, qo'shimcha ildizlardan popuk ildiz sistemasi shakllanadi. 4. Magnoliyasimonlarning poyasida kambiy halqasi mavjud va shu sababdan ikkilamchi yo'g'onlashuv sodir bo'ladi; Lolasimonlarda esa kambiy yo'q, poya ikkilamchi yo'g'onlashishga ega emas. Ammo mustasno tarzda daraxtsimon liliyasimonlardan Dratsena (Dracaena) va Kordilina (Cordylinc) larda ikkilamchi yo'g'onlashuv mavjud, u poyaning periferik qismida yangi nay-tolali tutamlar hosil bo'lishi hisobiga sodir bo'ladi. Ammo ba’zi liliyalar (Lilium), makkajo'xori (Zea mays), qo'g'alar (Tupha) va boshqalarda dastlab kambiy bo'ladi, ammo tezda uning faoliyati to'xtaydi. Ayiqtovondoshlar (Ranunculaceae) dan podofillum da (ikki urug'pallalilar) kambiy butunlay yo'q. 5. Magnoliyasimonlarning barglari juda xilma-xil: oddiy, murakkab bandli, o'troq; qinli, qinsiz, yonbargchali; butun, kesilgan, bo'lakli; asosan to'rsimon va patsimon tomirli, ba’zan bargsiz turlari ham mavjud. Lolasimonlarda esa barglari oddiy, bandsiz, qinli yoki qinsiz, parallel yoki yoysimon, tomirlangan, yonbargsiz yoki bir yonbargli. Patsimon bo'lakli barglarni faqat palma va aronniklardagina ko'rish mumkin. Ammo ikki urug'pallalilardan Chinniguldoshlar (Caryophyllaceae) va Zupturumdoshlar (Plantaginaceae) ning barglari ensiz, qinli, parallel yoki to'rsimon tomirlangan. |