H. B. Allahverdiyev з. Т. Мяммядов investiSİya prosesləRİNİn təNZİMLƏN­MƏSİ (dərslik)

Azərbbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi inkişaf göstəriciləri

	İ L L Ə R
	1995	1996	1997	1998
Ümumi daxili milli məhsul, mlrd. man.	10669	13663	15711	15930
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə	88,0	108,0	115,5	100,8
Hər nəfərə düşən ümumi daxili milli məhsul, min.man.	1430	1806	2017	2145
Sənaye məhsulu, mlrd.man.	8856	11316	12490	11620
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə	78,6	127,7	110,3	93,0
Kənd təsərrüfatı məhsulu, mlrd. man.	3567	4518	4122	4326
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə	93,0	126,6	91,2	104,9
Xarici investisiyalar, mln. ABŞ dolları	375	621	1307	1472
Pərakəndə əmtəə dövriyyə­si­nin həcmi, mlrd.man	5293	7339	8485	9239
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə	102,3	138,6	115,6	108,8
Əhaliyə pullu xidmətlər, mlrd. man	583,6	965,0	1152	1391
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə	75,6	165,5	119,3	120,7
Əhalinin pul gəlirləri, mlrd.man.	6703	9526	12367	14245
Əvvəlki ilə nisbətən, faizlə	5,5	142,1	130,0	115,1

Ənənəvi bazar iqtisadiyyatlı ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, ümumi daxili milli məhsulun 65 faizdən çoxu sənaye və kənd tə­sərrüfatının payına düşür. Məhz buna görə də investisiya qoy­u­luşlarının istiqamətində lazımi dəyişikliklər nəzərdə tutulmalı, sənaye istehsalında neft-qaz hasilatı ilə yanı aqrar bölmənin sü­rətli inkişafını təmin etmək məqsədilə, bu sahayə də müvafiq in­vestisiya qoyuluşu da yönəltmək lazımdır. Respublikanın ümumi daxili milli məhsulun dinamik inkişafını təmin etmək üçün ölkəmiz zəngin yeraltı və yerüstü sərvətlərə malik olmaqla­bərabər aqrar iqtisadiyyatın sürətli inkişafını təmin etmək üçün əlverişli təbii-iqlim şəraitinə malikdir. Makro-iqtisadi inkişafda neft kimyası və onunla bağlı digər sənaye sahələrinin qarşılıqlı inkişafının təmin edilməsi zəruri şərt hesab edilir. Neft hasilatının genişləndirilməsi, xüsusilə Xəzər dənizinin Azərbaycana aid sektorunda yerləşən «Azəri», «Çıraq» və «Günəşli» neft yataqla­rının səmərəli fəaliyyətini təmin etmək, respublikanın iqtisa­diyyatını dirçəltmək məqsədilə müvafiq şərait yaradılmış və bu­nunla xarici investorların ölkəmizə olan marağı xeyli artmışdır.

Belə ki, 1994-cü ildən başlayaraq indiyə qədər Respublika dünyanın ən məşhur 33 iri şirkəti ilə müqavilələr əsasında geniş investisiya fəaliyyəti həyata keçirməyə başlamışdır. Araşdırmalar göstərir ki, neft-qaz hasilatı ilə əlaqədar indiyə kimi ölkəyə 2,4 mlrd. ABŞ dolları məbləğində sərmayə qoyulmuşdur.

Belə ki, Respublikanın iqtisadiyyatına qoyulmuş xarici inve­stisiyanın həcmi 1995-ci ildə 375 mln. ABŞ dolları, 1996-cı ildə 621 mln. ABŞ dolları, 1997-ci ildə 1307 mln. ABŞ dolları və 1998-ci ildə isə 1472 mln. ABŞ dolları təşkil etmişdir. Təkcə bunu göstərmək kifayətdir ki, xarici investisiya qoyuluşunun həcmi 1995-ci ilə nisbətən 1998-ci ildə 3,9 dəfə artmışdır. Ma­raqlı cəhət ondan ibarətdir ki, qoyulan investisiya vəsaitinin 60-65 faizi neft-qaz sənayesinin inkişafına yönəldilmişdir. Bunu aşağıdakı sxemdən daha aydın görmək olar.

S xem7.

Respublikamızın sosial-iqtisadi inkişafında neft-qaz sənayesi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, bu sahə ölkə iqtisa­diyyatı­nın əsas sahələrindən biri olmaqla, dövlət büdcəsində valyuta da­xilolmalarının ən mühüm mənbəyi hesab edilir. Neft sənayesində bağlanan beynəlxalq müqavilələr ölkənin dünya neft və neft məh­sulları bazarında rəqabət qabiliyyəti­nin yüksəldil­mə­sinə gətirib çıxarmaqla bərabər, investisiya rəqabətinə qoyulmaq imkanı ver­məklə mövcud bazarda mövqeylərin həm strateji, həm də taktiki planda möhkəm­ləndirilməsinə imkan yaradır.

Bu barədə geniş və ətraflı məlumata malik olmaq üçün orta hesabla hər nəfər hesabına düşən xarici investisiya məbləğinə nə­zər salmaq lazımdır (bax sxem 8).
Sxem 8.

Sxemin məlumatından göründüyü kimi adambaşına düşən xarici investisiya qoyuluşu Azərbaycan Respublikasında - 267 dollar, Macarıstanda – 1470, Sloveniyada – 800, Çe­xiyada – 699, Estoniyada – 400, Polşada – 362, Bolqarı­standa – 95, Ru­siyada – 44 dollardır.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1994-1998-ci illər ərzində res­pub­likamızın iqtisadiyyatına 3 milyard ABŞ dolları həcmində vəsait qoyulmuşdur və onun da 69,0 faizi xarici investisiyaların payına düşür.

Milli iqtisadiyyatın formalaşmasında və onun dinamik inki­şafının təmin edilməsində maliyyə-kredit sistemi əsaslı surətdə təkmilləşdirilməlidir. Hər şeydən əvvəl, daxili bazarı əsasən yerli istehsal hesabına ödəmək məqsədilə ölkədə yeni texnika və tex­nologiya əsasında dünya standartlarına uyğun gələn, yüksək key­fiyyətli xalq istehlakı mallarının istehsalı təmin edilməlidir. Pro­blemin bu istiqamətdə həlli makroiqtisadi səviyyədə işsizlik pro­bleminin həllinə də müsbət təsir göstərə bilər.

Cəmiyyətin artmaqda olan sosial-iqtisadi tələbatının ödə­nilməsi mövcud istehsal potensialından tam və səmərəli istifadə edilməsini tələb edir. Bu baxımdan, xarici investisiya qoyuluşları­nın rolu və əhəmiyyəti daha da yüksəlmiş olur.

Respublikada makroiqtisadi göstəricilərin artım tempinin yüksəldilməsi xüsusi ilə iqtisadiyyatın strukturunda strateji sahə­lərin rol və əhəmiyyətinin getdikcə artırılmasını tələb edir. Bu cəhətdən, ölkədə xarici investisiya qoyuluşlarının artırılması xalq təsərrüfatı sahələrinin inkişafında münasib proporsiyaların və ta­razlığın təmin edilməsində ən zəruri şərtləndən biri hesab olunur. Müstəqil dövlət kimi, Azərbaycan Respublikası öz təbii sərvətlə­rin­dən tam və səmərəli istifadə etmək məqsədilə xarici ölkə in­ve­storlarının ölkəmizə olan marağını və digər tərəfdən, respubli­ka­mızda lazımi maliyyə ehtiyatları olmamasını nəzərə alaraq, bu prosesin reallaşmasına və sürətləndirilməsinə önəmli əhəmiyyət verir. Ölkənin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsi son illərdə (1988-1993-cü illərdə) xeyli zəifləməklə, böhran vəziy­yə­tinə salınmış­dır. Belə bir şəraitdə ilk növbədə, daxili im­kan­lar­dan maksimum istifadə etməklə, milli iqtisadiyyatın dirçəlməsinə və daha sonra isə onun inkişafına nail olmaq lazımdır. Odur ki, xarici ölkələrin Azərbaycana olan marağını nəzərə alaraq neft-qaz istehsalı sahə­sində investisiya qoyuluşlarının güclü axınını təmin etmək obyektiv zəruriyyətə çevrilmişdir. Bu problem öz real əksini xa­rici ölkələrin şirkətləri ilə birgə müəssisələrin yaradılmasında, xüsusi ilə zəngin yeraltı sərvətlərin istifadəsinə iri miqyaslı inve­stisiyaların cəlb edilməsində tapır.

Qeyd etmək lazımdır ki, respublikada birgə müəssisələr və xarici firmalar tərəfindən investisiya qoyuluşları da yüksək tem­plə artmaqdadır. Bununla yanaşı, göstərmək lazımdır ki, xarici ölkələrin firmaları tərəfindən sərf edilən investisiyaların miqyası genişlənməklə, eyni zamanda onların məbləği də xeyli artmışdır. Xarici firmalar arasında Türkiyə, ABŞ, Böyük Britaniya və İran firmaları investisiya qoyuluşunda əsas rol oynayırlar. Xarici inve­stisiya fəaliyyətini tənzimləmək, stimullaşdırmaq məqsədilə normativ hüquqi aktları beynəlxalq dünya standartlarına uyğun olaraq təkmilləşdirmək lazımdır. Bu istiqamətdə respublika hö­kuməti lazımi tədbirlər həyata keçirmişdir. Belə ki, xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı və tənzimlənməsi üzrə respublikaya xarici in­vestisiyaların cəlb edilməsinə, ölkələrarası sərbəst mal mübadi­lə­si­nin həyata keçirilməsinə dair tədbirlər sistemi işlənib hazırlan­mışdır. Bütün bu tədbirlər nəticəsində respublikaya xarici ölkələ­rin marağı daha da artmışdır. Lakin investorların normal fəaliyyə­tini tənzimləmək üçün daha geniş tədbirlər həyata keçi­rilməlidir. Daha doğrusu, geniş investisiya fəaliyyətinin stimul­laşdırılması sahəsində dövlət iqtisadi mexanizmdən xüsusilə gü­zəştli vergi sisteminin, süərtli amortizasiya, qiymətqoyma siyasə­tinin həyata keçirilməsi və s. iqtisadi vasitələrdən daha fəal və çevik istifadə edilməsini təmin etməlidir.

Xarici investisiya fəaliyyətinin rolu və əhəmiyyəti keçid iq­tisadiyyatı şəraitində xüsusi yer tutur. Belə ki, iqtisadiyyatda apa­rıcı strateji mövqeyə malik olan və eyni zamanda, xarici inve­storların marağı ilə bilavasitə əlaqədar olan neft-qaz hasilatı sahə­sində daha çox investisiya qoyuluşları nəzərdə tutulur. Bu aktivlik son illərdə bir daha öz əksini xarici investorların Azərbaycana olan maraqlarında əyani surətdə tapmışdır.

Belə ki, 1998-ci ildən respublikamızda 85% müştərək (bi­rgə) müəssisələr fəaliyyət göstərir. Bunlarda 12,6 min nəfər çalı­şırlar, o cümlədən əsas fəaliyyət növü üzrə 11.8 min nəfər və bunun da 11 min nəfərini Azərbaycan vətəndaşları təşkil edir. Ancaq, qeyd etmək lazımdır ki, müştərək müəssisələrin yerləşdi­rilməsində baş verən disproporsionnallıq öz əksini məhsuldar qüvvələrin inkişafında da göstərir.

Belə ki, xarici investisiyalı müəssisələrin regional bölgüsü respublikanın sosial-iqtisadi problemlərinin həlli baxımından məqsədəuyğun hesab edilə bilməz. Çünki, xarici kapitalın iştirakı ilə yaradılan müəssisələrin 95%-i Bakıda fəaliyyət göstərir. Bu isə ölkənin depressiv rayonlarında dərin kök salmış olan sosial-iqtisadi problemlərin konservasiyasına şərait yaradır. Xarici inve­stisiya qoyuluşlarından əldə edilən gəlirlər ilk növbədə respubli­kanın sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə geri qalmış region­larına yönəldilməlidir. Bu, bir tərəfdən respublikanın zəif inkişaf etmiş regionlarında mövcud iqtisadi potensialdan səmərəli istifadə edilməsinə, digər tərəfdən isə yeni iş yerlərinin açılmasına şərait yarada bilər.

Azərbaycan Respublikası birbaşa xarici investisiya qoyu­luş­larına görə bir sıra inkişaf etmiş ölkələri ötüb keçmişdir. Belə ki, bu ölkələrin arasında Filippin və Tayvandan sonra Azərbaycan Respublikası 3-cü yer tutur (sxem 9).

Sxem 9.