Hacı Əhməd-Cabir Hacı İsmayıl oğlu
Yüklə 1,71 Mb.
|
Azotlu maddələr – ərzaq mallarında rast gələn maddələrdən ən mürəkkəbidir. Zülali və zülalsız azotlu maddələr vardır. Zülallar bütün canlı orqanizmin əsasını təşkil etdiyindən onlarsız həyat yoxdur. Orta yaşlı insan gündə 80-100 q, fəal fiziki əməklə məşğul olduqda isə 120 q zülal istehlak etməlidir ki, bunun da 50-60%-ni heyvani zülal təşkil etməlidir. Zülali maddələrin əsasını aminturşuları təşkil edir. Təbiətdə 150-dən çox aminturşusu tapılmışdır. Bunların 20-i zülalların tərkibinə daxildir. 8 aminturşu əvəzedilməzdir və mütləq qəbul olunan qidanın tərkibində olmalıdır. Qalan aminturşuları isə orqanizmdə sintez oluna bilir. Əvəzedilməz aminturşularına sutkalıq tələb q-la aşağıdakı kimidir: valin – 3-4; leysin – 4-6; izoleysin – 3-4; lizin – 3-5; metionin – 2-4; treonin – 2-3; triptofan – 1; fenilalanin – 2-4. Zülallar sadə – proteinlər və mürəkkəb – proteidlər qruplarına bölünür. Sadə zülallara – albuminlər (suda həll olur), qlobulinlər (neytral duzların məhlulunda həll olur), prolaminlər (spirtdə həll olur), qlyutelinlər (zəif qələvi məhlulunda həll olur), histonlar və s. aiddir. Albuminlərdən yumurtada – ovoalbumin, süddə laktoalbumin, buğdada leykozin zülalları vardır. Qlobulinlərdən ətdə miozinogen, süddə laktoqlobulin, kartofda tuberin, noxudda lequmin zülalı var. Prolaminlərdən buğdadakı qliadin, qarğıdalıdakı zein, vələmirdə avenin, qlyutelinlərdən buğdada qlyutelin, qarğıdalıda orizenin var. Mürəkkəb zülallar – proteidlər zülalsız hissənin kimyəvi təbiətindən asılı olaraq fosfoproteidlər, qlikoproteidlər, lipoproteidlər, xromoproteidlər və nukleproteidlər qrupuna ayrılır. Fosfoproteidlərdə fosfor turşusu, qlikoproteidlərdə karbohidratlar, lipoproteidlərdə yağ, nukleproteidlərdə isə həyat üçün vacib sayılan ribonuklein və dezoksiribonuklein turşuları vardır. Vitaminlər – insanların qidalanmasında əsas qida maddələrinə (karbohidrat, yağ, zülal və mineral maddələr) nisbətən cüzi miqdarda tələb olunan müxtəlif kimyəvi tərkibə və quruluşa malik olan bioloji fəal üzvi birləşmələrdir. Hazırda 30-dan çox vitamin məlumdur. Vitaminlər həllolma qabiliyyətinə görə 2 qrupa bölünür:
Əsas vitaminlərlə yanaşı ərzaq məhsullarında vitaminəbənzər maddələrdən orot və lipoy turşuları, xolin-xlorid, ubixinon, U vitamini, polidoymamış yağ turşuları (linol, linolen, araxidon) da vardır. Bu maddələr vitaminlərə xas olan bütün xassələrə malik olmasalar da, gündəlik qidanın tərkibinə mütləq daxil edilməlidir. Vitamin C – askorbin turşusu – əsasən bitki mənşəli məhsullarda olur. Gündəlik tələbat 70-100 mq-dır. Ağbaş kələmdə 25-60, kartofda – 5-50, pomidorda – 20-40, limonda – 55, itburnu meyvəsində – 450 mq% C vitamini vardır. Çatışmadıqda əsəb sistemi pozulur, yuxusuzluq və həddən artıq hissiyyat yaranır. Vitamin B1 – tiamin – əsasən dənli bitkilərdə, gül kələmdə, ət, maya və kəpəkli çörəkdə vardır. Gündəlik tələbat 1,5-2 mq-dır. Çatışmadıqda karbohidrat mübadiləsi pozulur, iştaha azalır, beri-beri xəstəliyi əmələ gəlir. Vitamin B2 – riboflavin – bəzi fermentlərin tərkibinə daxildir, mayada, qara ciyərdə və böyrəkdə, süd, ət, yumurta və yarmada vardır. Gündəlik tələbat 2-4 mq-dır. Çatışmadıqda ağız və gözün selikli qişası zədələnir, tüklər tökülür, görmə qabiliyyəti zəifləyir və üz qızarır. Vitamin B6 – piridoksin və ya antidermatit-təbiətdə çox yayılmış vitamindir. Mayada, buğdada, tərəvəzlərdə və ət məhsullarında vardır. Gündəlik tələbat 1,8-2,5 mq-dır. Çatışmadıqda sinir sistemi pozulur, qıcolma halları müşahidə edilir və azot mübadiləsi pozulur. Vitamin PP – nikotin turşusu – dehidrogenaza fermentlərinin tərkibinə daxil olmaqla 40-dan çox oksidləşdirici-bərpaedici reaksiyalarda iştirak edir. Quru mayada, qaraciyərdə, ət və süddə, kartof və yerkökündə vardır. Gündəlik tələbat 15-25 mq-dır. Çatışmadıqda pellaqra (kələ-kötür dəri) xəstəliyi əmələ gəlir, qidanın mənimsənilməsi və yaddaş zəifləyir, əsəb sistemində pozğunluq getdikcə güclənir. Vitamin P – rutin – kapilyar qan damarlarının divarlarını möhkəmlədən maddələr (flavanoidlər) kompleksidir. Qara qarağatda, itburnu meyvəsində, portağal və limonda, üzüm, alma, çuğundur, kələm, yerkökü və kartofda vardır. Gündəlik tələbat 35-40 mq-dır. Vitamin B12 – sianokobalamin – çatışmadıqda qanazlığı baş verir, qidanın həzmi, o cümlədən zülalların, yağların və karbohidratların mübadiləsi pozulur. Mal əti, qaraciyər, böyrək, ürək, süd, pendir, yumurta sarısı və siyənəkdə vardır. Gündəlik tələbat 2-5 mkq-dır. Vitamin A – retinol – əsasən heyvanat mənşəli məhsullarda olur. Bitki mənşəli məhsullarda olan sarımtıl-narıncı rəngli karotin piqmenti orqanizmdə A vitamininə çevrilir. 1 mkq karotin bioloji fəallığına görə 0,167 mkq A vitamininə bərabərdir. Gündəlik tələbat A vitamininə 1,5-2,5 mq, karotinə isə 3-5 mq-dır. Karotin yağda həll olduğuna görə tərkibində karotin olan tərəvəzləri yağda emal edib yemək daha faydalıdır. A vitamini treskanın qara ciyərində, yumurtada, camış südündə və yağında, karotin isə yerkökü, ərik, qabaq, pomidor, göy noxud və s. məhsullarda vardır. Vitamin D – kalsiferol – antiraxit vitamini adlanır. D2 və D3 formalarda rast gəlinir. Erqosterinləri ultrabənövşəyi şüalarla şüalandırdıqda D vitamininə çevrilir. Balıq yağında, yumurta sarısında, süddə və qaraciyərdə var. Çatışmadıqda kalsium və fosfor mübadiləsi pozulur və uşaqlarda raxit xəstəliyi əmələ gəlir. Gündəlik tələbat 400 beynəlxalq vahidə və ya 10 mkq-a bərabərdir. Beynəlxalq vahid (BV) olaraq erqokalsiferolun 0,025 mikroqramı qəbul edilmişdir. Uşaqların D vitamininə tələbatı yaşlılara nisbətən 2-2,5 dəfə çoxdur. Vitamin E - tokoferol – nəsil vitamini adlanır. Dənli bitkilərin özək yağında daha çoxdur. Çatışmadıqda dölsüzlük əmələ gəlir. Gündəlik tələbat 12-15 mq-dır. Vitamin K – filloxinon – qanın normal laxtalanması üçün vacibdir. Bitki mənşəli məhsullarda olur. Gündəlik tələbat təxminən 0,2-0,3 mq-dır. K vitamini bağırsaqlarda da sintez olunur. Qida məhsullarının tərkibində onlara dad, tam və rəng verən maddələrdən üzvi turşular (sirkə, süd, limon, alma, şərab, quzuqulağı, kəhrəba, qarışqa və s.), ətirli maddələr, fenol birləşmələri (aşı maddələri), fitonsidlər, qlükozidlər, boya maddələri və digər birləşmələr vardır. Maddi və mənəvi qida haqqında kəlamlar
İSLAMDA HALAL VƏ HARAMLAR “Qurani-Kərim”in 10 surəsinin 44 ayəsində halal və haram məhsullar haqqında Allah kəlamları buyrulmuşdur. “Qurani-Kərim”də halal və haram haqqında ayələr
Müsəlman olaraq Allahın buyurduqlarını öyrənib yerinə yetirməklə məsuliyyət daşıdığımız kimi, haram buyurduğu, qadağan etdiyi şeyləri öyrənib onlardan uzaq durmağı da bilməliyik. Çünki öldükdən sonra diriləcəyimiz Axirət günündə hər iki mövzuda da sorğu-suala çəkiləcəyik. Buna görə müsəlman qardaşlarımızın dinimizə görə haram olan şeylərlə böyük günahların əhəmiyyətli bir qismi haqqında məlumatlarının olması üçün öyrəndiklərimizdən və bildiklərimizdən aşağıdakıları sizə təqdim edirik. Hər şeydən öncə islamda qida məhsullarının təmizliyi və insan orqanizminə zərərsizliyi əsas götürülməklə onlar iki qrupa ayrılır: halal və haram hesab edilən qida məhsulları. “Halal” və “haram” dini terminlərdir. Yeyilib içilməsi və istifadə olunması qadağan olunmayan şeyə halal, yeyilib içilməsi və yerinə yetirilməsi qadağan olunan şeyə isə haram deyilir. Haram olan, yəni qadağan olunan şeylərin sayı məhduddur. Qadağan olunanların xaricindəkilər isə halaldır. Başqa sözlə, bir şeyin qadağan olunduğu bildirilmirsə, o şey halaldır. Allah-Təala yaxşı, təmiz və insan sağlamlığına faydalı olan şeyləri halal, pis, kirli və zərərli şeyləri isə haram buyurmuşdur. Bu barədə “Qurani-Kərim”in bir çox surələrindəki ayələr diqqətimizi cəlb edir. “Ey insanlar! Yer üzündəki şeylərin təmiz, halal olanlarını yeyin. . .” (əl-Bəqərə, 2/ 168). “Ey iman gətirənlər! Sizə verdiyimiz ruzilərin (təmiz və) halalından yeyin! Əgər Allaha ibadət edirsinizsə, (bu nemətlərə görə) Ona şükür edin!” (əl-Bəqərə, 2/172). “(Ya Muhəmməd!) Səndən hansı şeylərin halal edildiyini soruşsalar, De: Bütün pak nemətlər sizə halal buyurulmuşdur. . .” (əl-Maidə, 5/4). “...(O Peyğəmbər) onlara yaxşı işlər görməyi buyurar, pis işləri qadağan edər, təmiz (pak) nemətləri halal, murdar (napak) şeyləri haram edər, ...” (əl-Əraf, 7/157). (Müxtəlif zamanlarda ayrı-ayrı ümmətlərə göndərdiyimiz peyğəmbərlərə belə buyurduq:) “Ey peyğəmbərlər! Təmiz (halal) nemətlərdən yeyin və yaxşı işlər görün! (Vacib və könüllü ibadətləri həm zahirən, həm də gizli, həmişə yerinə yetirin!) Mən, həqiqətən, sizin nə etdiklərinizi bilirəm!” (əl-Muminun, 23/51). “De: Allahın sizə ruzi olaraq (göydən) nə endirdiyini gördünüzmü ki, onun bir qismini haram, bir qismini isə halal etdiniz? De: (Bunu deməyə) Allah Özü sizə izn verdi, yoxsa Allaha iftira yaxırsınız?”(Yunus surəsi, 10/59). Allah-Təalanın öz qullarına sonsuz məhəbbəti vardır. Onların ömürlərini sağlam sürmələri və narahat edəcək olan hər şeydən uzaq olmalarını istəyir. Bunun üçün, onlara zərərli bir şeyi əmr etməyəcəyi kimi, faydalı bir şeyi də qadağan etməz. O, nəyi əmr etmişsə bizə xeyri olduğu üçün əmr etmiş, nəyi qadağan etmişsə bizə zərəri olduğu üçün qadağan etmişdir. Bunu bu şəkildə bilmək və beləcə inanmaq inamlı olmağın xüsusiyyətlərindən biridir. Allahın halal buyurduğu şeylərə haram demək, haram olaraq bildiklərini də halal qəbul etmək böyük günahdır, hətta kafirlikdir. “Qurani-Kərim”də belə buyurulmuşdur: “Ey iman gətirənlər! Allahın sizə halal buyurduğu pak nemətləri (özünüzə) haram etməyin və həddi aşmayın. Doğrudan da, Allah həddi aşanları sevməz”. (əl-Maidə, 5/87). “Diliniz (bizə belə əmr edildi deyə) yalana vərdiş etdiyi üçün (dəlilsiz-sübutsuz): “Bu halaldır, o haramdır!” –deməyin, çünki (bununla) Allaha iftira yaxmış olursunuz. Allaha iftira yaxanlar (axirət əzabından) nicat tapmazlar!” (ən-Nəhl, 16/116). Allahın haram buyurduğu şeyə halal demək nə qədər günahdırsa, halal olan bir şeyə haram demək də o qədər günahdır. Çünki Allah-Təala heç kimə halal və haram qılma səlahiyyəti verməmişdir. “Qurani-Kərim”də belə buyurulmuşdur: (Ya Peyğəmbərim!) De: “Allahın Öz bəndələri üçün yaratdığı zinəti və təmiz (halal) ruziləri kim haram buyurmuşdur?” De: “Bunlar dünyada iman gətirənlər üçündür (lakin kafirlərdə onlardan istifadə edə bilərlər), qiyamət günündə (axirətdə) isə yalnız möminlərə məxsusdur”. Biz ayələrimizi anlayıb-bilən bir tayfaya belə ətraflı izah edirik. (əl-Əraf, 7/32).. De: “Allahın sizə ruzi olaraq (göydən) nə endirdiyini gördünüzmü ki, onun bir qismini haram, bir qismini isə halal etdiniz?” De: “(Bunu deməyə) Allah Özü sizə izn verdi, yoxsa Allaha iftira yaxırsınız?” (Yunus, 10/59). Məhz bu ayələr bizə xəbərdarlıq edir. Allahın qoyduğu sərhəddi aşmamağımızı, halal dediyini halal, haram dediyini də haram qəbul etməyimizi nəsihət edir. Haramdan çəkinməyən, halalla harama fərq qoymayan insanın duasını Allah qəbul etməz. Haram qazancla edilən yaxşılığın savabı olmaz. Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.v.) belə buyurur: “Ey insanlar, Allah təmizdir, yalnız təmizi (halal olanı) qəbul edər. Allah peyğəmbərlərə əmr etdiyini möminlərə də əmr etmişdir”. Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.v.) sonra bunları söylədi: “Aylarla səyahət edən, saçı-başı dağınıq, toz-torpaq içində (olduğu halda) əllərini göyə doğru qaldırıb “Ya Rəbbi, Ya Rəbbi” deyə dua edən, halbuki yediyi haram, içdiyi haram, geyindiyi haram olan və haram ilə bəslənmiş olan bu adamın duası necə qəbul olunacaq?” (Müslim, Zekat, 19; Tefsiril-Quran, 3.) “Bir nəfər halal qazancından - Allah halal maldan verilən sədəqədən başqa heç bir sədəqəni qəbul etməz – bir xurma qədər sədəqə versə, Allah o sədəqəni qəbul edər. Sonra onu, sizin atın balasını (dayçasını) böyütdüyünüz kimi, sədəqə sahibi üçün böyüdür. Belə ki, o sədəqə dağ boyda olur” (Buhari, Zekat, 7; Müslim, Zekat, 1.). Bu ayəti-kərimə və hədisi-şəriflər müsəlman üçün, inanmış insan üçün halal tikənin və halal qazancın nə qədər əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Qazancı halal olmayan insanın duası Allah tərəfindən qəbul edilməyəcəyi kimi, halal olmayan qazancı ilə elədiyi xeyirli işin də bir qiyməti yoxdur. Ancaq zəruriyyət haramı mübah (dinə görə edilməsi normal olan, nə günah, nə də savab olan işlər) hala gətirir. Dinimizdə məcburiyyət yoxdur. Çünki Islamiyyət insana əziyyət verməyən bir dindir. Bir insan özündən asılı olmayan səbəblərlə haram olan bir şey yeməyə və yaxud haram olan bir şeyi eləməyə məcbur qalarsa, halal sayılmasa da, öz ehtiyacını yerinə yetirəcək qədər haram şeylərdən istifadə edə bilər. Bu, günah olmaz. Çünki ayəti-kərimədə haram olan şeylər sayıldıqdan sonra belə deyə buyurulmuşdur: “O (Allah) sizə ölmüş heyvanı, (axar) qanı, donuz ətini və Allahdan başqasının adı ilə (bütlərin və s. adı ilə) kəsilənləri (yeməyi) qəti haram etmişdir. Lakin naəlac qaldıqda (baçqasının malını) zorla mənimsəmədən və həddini aşmadan (zəruri ehtiyacı ödəyənə qədər) bunlardan yeməyə məcbur olan kimsənin heç bir günahı yoxdur. Allah bağışlayandır, mərhəmətlidir!” (əl-Bəqərə, 2/173). Haramın növləri Haram iki növ olur. Biri donuz əti və şərab kimi özü haram olan şeylərdir. Bunlara «haram liaynihi» deyilir. Digəri isə əslində haram olmayıb, vəziyyətdən asılı olaraq haram olan şeylərdir. Bunlara «haram liğayrihi» deyilir. Oğurluq bir mal, məsələn, qoyun və ya pul mahiyyətcə halaldır. Ancaq başqasının malı olduğu üçün və sahibindən izinsiz alındığı üçün haram olmuşdur. Halal və haram haqqında bu qısa izahatdan sonra nəyin haram olduğuna baxaq.
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Allah-Təala kirli və sağlamlığa zərərli olan şeyləri haram buyurmuşdur. Donuz da bunlardan biridir. Donuz hər cür kirli şeyi, siçan və heyvan leşlərini belə yeyən bir heyvandır. Buna görə də heyvanların ən murdarı kimi tanınmışdır. Donuz çirkli qidaları sevdiyi üçün, vücudunda həddindən artıq mikrob olur. Bu mikrobların başında trixin və solitor gəlir. Bunlar insan orqanizmi üçün çox təhlükəlidir. Müasir tibb də donuz ətinin hər iqlimdə, xüsusilə isti yerlərdə insan sağlığı üçün çox zərərli olduğunu müəyyənləşdirmişdir. Trixindən başqa, donuz streptokokku, donuz qripi, donuz vəbası, qarayara, dabaq və vərəm də donuzdan insana yoluxan xəstəliklərdəndir. Bütün bu xəstəliklərdən qorunmaq üçün donuza toxunmamaq və ətini yeməmək lazımdır. Donuz ətinin haram buyurulmasının səbəbləri yalnız bizim bu gün bildiklərimizdən ibarət deyildir. Bəlkə, zaman keçdikcə yeni-yeni səbəbləri də öyrənəcəyik. Hətta öyrənə bilməyəcəyimiz səbəblər də ola bilər. Ancaq qəti olaraq bildiyimiz və inandığımız bir şey vardır ki, o da Allah Təbarəkə Təalanın haram buyurduğu hər şeyin bizə zərərli olduğudur.
Allahdan başqasının adı deyilərək və xatırlanaraq kəsilən heyvan əti yeyilməz. 3. Leş, qaydalara uyğun olaraq kəsilmədən ölən heyvan. Boğulmuş, daş, dəyənək və bu kimi şeylərlə vurularaq, başqa heyvanlar tərəfindən buynuzlanaraq öldürülmüş, canavarların yarısını yeyib atdığı heyvanlar da özü ölmüş heyvanlar kimi qiymətləndirilir və yeyilə bilməz. Ancaq bunlar ölməmişdən qabaq kəsilsə, yeyilə bilər. 4. Qan. Kəsilmiş heyvanın vücudundan axan qan yeyilməz. Ancaq dalaq və ciyər kimi orqanlarda qalan qan axmış sayılmaz, dalaq və ciyərlə yeyilə bilər. Bu haqda “Qurani-Kərim”də belə buyurulur: “Ölü (kəsilmədən ölüb murdar olmuş) heyvan, qan, donuz əti, Allahdan başqasının adı ilə (bismillah demədən) kəsilmiş, boğulmuş (küt alət və ya silahla) vurulmuş, (bir yerdən) yıxılaraq ölmüş, (başqa bir heyvanın buynuzu ilə) vurulub gəbərmiş, vəhşi heyvanlar tərəyindən parçalanıb yeyilmiş – canı çıxmamış heyvanlar müstəsnadır – dikinə qoyulmuş daşlar (bütlər və ya Kəbənin ətrafındakı bütpərəst qurbangahlar) üzərində kəsilmiş heyvanlar və fal oxları ilə pay bölmək sizə haram edildi. Bunlar günahdır... Kim aclıq üzündən naçar qalarsa, (çətinliyə düşərsə), günaha meyl etmək niyyətində olmayaraq (zərurı ehtiyacını ödəyəcək qədər bu haram ətlərdən yeyə bilər). Həqiqətən, Allah bağışlayandır, rəhm edəndir!”. (əl-Maidə, 5/3). Burada əti yeyilən və yeyilməyən heyvanlar haqqında məlumat vermək faydalı olar.
Qatırla eşşəyin əti yeyilmir. Atın əti yeyilə bilər, ancaq bu heyvan minik vasitəsi olduğu və ondan müharibələrdə istifadə olunduğu üçün yeyilməsi məkruhdur. It və samurun əti yeyilmir. Vəhşi heyvanlara gəlincə, onlardan: aslan, pələng, qurd, ayı, fil, meymun, pars və çaqqal kimi kəsici dişləri olan və yırtıcı heyvanlarla birlikdə şahin, tərlan, qartal və bayquş kimi pəncələri ilə ov edən heyvanların əti yeyilmir. Kəsici dişləri və yırtıcı pəncələri olan bu heyvanlardan başqa vəhşi maral, vəhşi inək və eşşək kimi heyvanların əti yeyilir. Dovşan əti halaldır. Bunun kimi yırtıcı pəncələri olmayan göyərçin, sərçələrin bütün növlərinin, durna və buna bənzər yabanı quşların da əti yeyilir. 3. Həm suda, həm də quruda yaşayan heyvanlar. Həm suda, həm də quruda yaşayan tısbağa, xərçəng, ilan, timsah, suiti və buna bənzər heyvanların əti yeyilmir. içkilərdən haram olanlar 1. Içki, azı və ya çoxu sərxoşluq meydana gətirən içilən mayedir. Içki haramdır. “Qurani-Kərim”də belə buyurulmuşdur: “Ey iman gətirənlər! Şərab da (içki də), qumar da, bütlər də, fal oxları da Şeytan əməlindən olan murdar bir şeydir. Bunlardan çəkinin ki, bəlkə nicat tapasınız!” “ Şübhəsiz ki, Şeytan içki və qumarla aranıza ədavət və kin salmaqdan, sizi Allahı yada salmaqdan və namaz qılmaqdan ayırmaq istər. Artıq bu işə son qoyacaqsınızmı?” (əl-Maidə, 5/90, 91). Ayəti-kərimədə qadağan edilən içki şərabdır. Ancaq Peyğəmbərimiz: “Sərxoşluq verən hər şey şərabdır və hər şərab haramdır” (Müslim, Eşribə, 7) - deyə buyurmuş və sərxoşluq verən hər içkinin şərab kimi haram olduğunu bildirmişdir. Sərxoşluq verən içkinin çoxu kimi, az miqdarı da haramdır. Çünki Peyğəmbərimiz: “Çoxu sərxoş edən şeyin azı da haramdır” (Tirmizi, Eşribə, 3) - deyə buyurmuşdur. Içki niyə haramdır? Çünki içkinin bir çox zərəri vardır.
Buna görə də Peyğəmbərimiz (s.ə.v.): “Içkidən çəkinin, çünki o bütün pisliklərin anasıdır” (Ət-Tərğib vət-Tərhid, c.3, s.257. Hədisi Hakim rəvayət etmişdir) - deyə buyurmuşdur. Yüklə 1,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|