Hldlniava V l h o n I n, I,1 V a hjhvi 3a I o I l n V 31 V h fi 11 fi

Cephelerden

Kurtuluş

Savaşt'na, imparatorluktan Cumhuriyet'e, ist., 1992

şu olan Osmanlı Mürettipler Cemiyeti, Reji Tütün İşçileri Cemiyeti gibi bir dizi işçi örgütü Mütareke yıllarında etkinliklerini sürdürdüler. 1922 Temmuz ayı başında, Türkiye İşçi Derneği Merkez-i Umumisi bir yazılı çağrıda bulunarak İstanbul'daki tüm solcu partilerle işçi kuruluşlarını bir çatı altında örgütlemeyi denedi. Amele Siyanet Cemiyeti ile Türkiye Sosyalist Fırkası'nın katılmayı reddettiği bu toplantı Beynelmilel İşçiler İttihadı, Mürettipler Cemiyeti, Müstakil Sosyalist ve Ermeni Sosyal Demokrat fırkalarını bir araya getirdi. Ancak bu toplantı bir sonuç vermedi. Aralık 1922' de Ankara'nın çizgisinde İstanbul Umum Amele Birliği kuruldu (bak. İstanbul U-mum Amele Birliği). Mütareke yılları grev etkinlikleri açısından da yoğun bir dönemdi (bak. grevler). Türkiye Sosyalist Fırkası bu grevlerde başı çekti (bak. Hilmi [İştirakçi]).

9 Eylül 1922 günü TBMM ordusu İzmir'e girmiş ve silahlı mücadele sona ermişti. 11 Ekim günü imzalanan Mudanya Mütarekesi Türk ordusunun Trakya'yı peyderpey teslim almasını öngörmüştü. Ekim 1922'de Refet Paşa'nın (Bele) komutasında, sembolik nitelikte Türk ordusundan bir bölük jandarma Müttefik kuvvetlerin işgali altında olan İstanbul'a gelmiş ve büyük tezahüratla karşılanmıştı. Refet Paşa İtilaf temsilcileriyle görüşüp Doğu Trakya'nın teslim tarihini ve koşullarını saptadı. Bu arada İtilaf devletleri barış konferansı görüşmeleri için Ankara Hükümeti'nin yamsıra İstanbul Hükümeti'ne de çağrıda bulunmuştu. Bunun üzerine l Kasım 1922'de saltanatın Ankara Hükümeti'nce kaldırılmasıyla İstanbul payitahtlığını yitirdi. Tevfik Paşa 4 Kasım'da sadrazamlıktan istifa etti. O güne kadar, Hilal-i Ahmer (Kızılay) temsilcisi adı altında TBMM Hükümeti adına hareket eden Hamid Bey, Ankara'nın İstanbul'daki resmi temsilcisi oldu. Aynı yıl 16 Kasım'da VI. Mehmed Ma-

laya adlı bir İngiliz zırhlısıyla İstanbul'dan ayrıldı. Aynı gün toplanan TBMM, VI. Mehmed'in halifeliğine son verdi; yerine Veliaht Abdülmecid Efendi'yi seçti.

Bu arada kentin askeri denetimi peyderpey Selahattin Adil Paşa komutasındaki 81. Alay'a geçti. İtilaf güçlerinin etkisi silindi. İstanbul'un kesin statüsü Lozan Barış Antlaşması'nda saptandı. 25 Ağustos 1923'te İstanbul Komutanı Selahattin Adil Paşa ile İtilaf yüksek temsilcileri İngiliz Generali Harrington ve Fransız Generali Charpy arasında yapılan görüşmeler sonucu kentin boşaltılması hazırlıklarına başlandı. Varılan anlaşmaya göre, İstanbul 1,5 ay içinde peyderpey boşaltılacak ve ekim başlarında kesin olarak Türk birliklerine teslim edilecekti.

İstanbul'da askeri işgal 4 Ekim 1923'e kadar sürdü. O gün işgal kuvvetleri, Dol-mabahçe'de Türk sancağını resmen selamladıktan sonra, İstanbul'u terk ettiler. Türk ordusu 5 Ekim'de şehrin Anadolu yakasına geldi. 6 Ekim 1923'te Şükrü Naili Paşa komutasındaki 3. Kolordu, Saraybur-nu'ndan İstanbul'a girdi. O günden sonra 6 Ekim kurtuluş bayramı(->) oldu. Bibi. B. Criss, İşgal Altmda İstanbul 1918-1923, İst., 1993; H. Himmetoğlu, Kurtuluş Savaşında İstanbul ve Yardımları, 2 c., İst., 1975; Tunaya, Siyasal Partiler, III; T. 2. Tuna, Tür-kiyede Siyasi Partiler 1859-1952, İst., 1952.

^- ZAFER TOPRAK