Hulusi efendi 4 Bibliyografya : 4

HUSRÎ, ALİ B. İBRAHİM

Ebü'l-Hasen Alî b. İbrahim el-Husrî (ö. 371/981) Bağdat şeyhi unvanıyla tanınan sûfî.

Basra'da doğdu. Gençlik yıllarında Bağ­dat'a giderek Ebû Bekir eş-Şİblî'nin (ö. 334/945) sohbetlerine devam etti ve onun müridi oldu. Husrî, Hallâc hayranı olan Şİblî ile aynı meşrepteydi ve onun gibi sekr hali içinde bulunuyordu. "Sen de be­nim gibi divanesin, aramızda ezelî bir meşrep birliği var" demesi ⁷²² onun Şiblî'ye olan yakınlığı­nı gösterir. Hücvîrîde Husrî'yi kendine hâ­kim olamayan cezbeli sûfîler zümresin­den sayar.⁷²³ Şiblî hakkında birçok kimse bilgi vermiş ve sözlerini nakletmişse de onun tek müridi Husrî'dir.⁷²⁴

Hayatının son yıllarını Mansur Camii'-nin karşısında kendisi için yaptırılan za­viyede geçiren Husrî yaklaşık seksen ya­şında vefat etti ve Bağdat'ın Dârülharb Mezarlığı'nda toprağa verildi. Hücvîri, şeyhi Ebü'l-Fazl el-Huttelî'nin Husrî'nin müridi olduğunu söyler.⁷²⁵ Herevî de onu üstatlarından sayar.⁷²⁶ Serrâc bizzat Husrî'den dinlediği bazı sözleri nakleder.⁷²⁷

Husrî tasavvufu. "Ruhu Hakk'a karşı gelme kirinden arındırmaktır", sûfîyi de "var olunca yok, yok olunca var olmayan kişi" diye tarif eder.⁷²⁸ Bu sözüyle hakiki bir sûffnin kazandığı iyi va­sıfları ve ulaştığı yüce mertebeleri bir da­ha kaybetmeyeceğini, terkettiği kötü huy­lara ve hallere de bir daha dönmeyece­ğini anlatmak istemiştir. Husrî sonradan olanı yok sayıp sadece ezelî olanı dikkate almayı, dostları terkedip vatandan ayrıl­mayı, bilineni de bilinmeyeni de unutma­yı tasavvufun esası olarak görür ⁷²⁹ ve keramete iltifat edilmemesi ge­rektiğine dikkat çeker. Ona göre sûfî, söy­leyeni ortadan kaybolunca sona eren se­mâya değil, sürekli ve kesintisiz bir semâ­ya yönelmelidir.⁷³⁰ Attâr, onun semâya düşkün olması yüzünden halife­ye şikâyet edildiğini kaydeder.⁷³¹

Husrî, "Allah Âdem'i yarattı, ona kendi ruhundan üfledi, melekleri ona secde et­tirdi, sonra kendisine bir emir verince karşı geldi. Bu durumda küpün başı tortu olursa dibinden ne çıkar" diye düşü­nür ve bu düşünceden hareketle kendi haline bırakılan insanın isyana düşeceği­ni, ancak Hakk'ın inâyetiyle muhabbete mazhar olacağını söyler.

Havf ve recâ kavramları üzerinde de duran Husrî, Allah korkusunun ve Allah'­tan ümitli olmanın kaderi değiştirmeye­ceğine inanır ve, "O'ndan korkmam O'nun benim hakkımdaki kanaatini değiştirmez, O'ndan ümitli olmam da beni amacıma erdirmez" der.⁷³² Ona göre havf ve recânın sırrına sadece velîler vâ­kıf olur; diğer insanlar ise havf ve recâ esasına göre hareket etmelidir. Husri'yi aynı yılda vefat eden İbn Hafif ile karşı­laştıran Herevî İbn Hafifin zahir, Husrî'-nin bâtın yönünün ağır bastığını söyler.⁷³³ Herevî, Husrî'nin çağ­daşı İbn Sem'ûn tarafından tenkit edil­mesini, "İbn Sem'ûn söz, Husrî dert sa­hibiydi" diyerek meşrep farklılığına bağ­lamıştır. Husrî'nin tasavvufun temel ko­nularına dair sözleri sûfî tabakat kitapla­rında önemle nakledilmiştir.

Bibliyografya:

Serrâc. el-Lüma', s. 48, 198, 289, 343; Süle­mî, TabakâUs. 489-493; Kuşeyrî, er-Risâle, s. 193; Hücvîrî, Keşfü'i-mahcûb [lukovski), s. 43, 45, 201-202, 208, 321; Herevî, Tabakat, s. 529-532;Attâr, Tezkiretü'l-euliyâ'.s. 288; İbn Kesîr. el-Bidâye, XI, 298; İbnü'l-Mülakkın. Tabakâtü'l-evliyâ?, s. 213-214; Câmî. Nefehat, s. 231-233; Şa'rânî, et-Tabakât, i, 123; Münâvî, el-Keuâktb, II, 39-40.

HUSRÎ, EBÛ İSHAK

Ebü İshak İbrâhîm b. Alî b. (İbrâhîm b.) Temîm el-Ensârî el-Fihrî el-Husrî (ö. 413/1022) Zehrü'1-âdâb adlı eseriyle tanınan edip ve şair.

Kayrevan'da doğdu. Husrî nisbesiyle anılması, kendisinin veya ailesinin hasır işiyle uğraşması yahut Kayrevan civarın­daki Husr köyünden olmasıyla ilgilidir. Kırtasiyecilik ve kitap istinsahı ile geçimi­ni sağlayan Husrî, zengin kütüphanesi sa­yesinde kendi kendini yetiştirerek Arap dili ve edebiyatı ile ahbâr hakkında geniş bir kültüre sahip oldu. Birçok kimse onun kitaplığından ve ilminden faydalanmak için etrafında toplanmıştı. Çoğu Kayre-vanlı olan Öğrencileri arasında İbn Reşîk el-Kayrevânî ile İbn Şeref el-Kayrevânî gi­bi seçkin kimseler de vardı. Öğrencilerinin yetişmesinde büyük rol oynayarak genç yaşta "üstat" diye anılan Husrî, ta­lebelerine eski edebiyatla şiir ve ahbârın yanında müvelled, muhdes ve hatta çağ­daş edip ve şairlere ait eserleri de okutu­yordu. Bu çalışmaları ile yeni edebiyat akımının da ilk temsilcisi sayılmıştır. Hus­rî, özellikle Bedîüzzaman el-Hemedânr-nin Ma^ömât ile Resifinden bol mik­tarda nakiller yapmış ve bunları okutarak öğrencilerine sanatlı nesri sevdirmiş, Af­rika'ya "makâmât" türünü ilk defa o ge­tirmiştir. Nitekim Afrika'da bu alanda ilk eser olan Mesayilü'l-inü^âd öğrencisi İbn Şeref tarafından kaleme alınmıştır.

Şiirlerinde genellikle incelik, lirizm ve tabiilik hâkim olmakla birlikte Ebû Tem-mâm'ın etkisinde kalarak başta tıbâk, cinas ve istiare olmak üzere edebî sanat­ların çokça yer aldığı şiirler de yazmıştır.⁷³⁴ Bunun­la birlikte onun şöhreti başta Zehrü'l-âdâb'ı olmak üzere mensur eserlerine dayanır.

Kazzâz ve Nehşelî gibi ediplerle ilim, kültür, edebiyat ve sanatta Kayrevan'ın altın çağı sayılan Muiz b. Bâdîs dönemini (1015-1062) hazırlayanlardan biri olan Husrî. Kayrevan yakınlarındaki Mansûre (Mansûriye) şehrinde 413 (1022) yılında otuz beş kırk yaşlarında vefat etti.⁷³⁵ Husrî'nin 453 (1061) yılında öl­düğünü söyleyenler de vardır.⁷³⁶

Eserleri.

1. Zehrü'I-âdâb ve şeme-rü'1-elbâb. Husrî'yişöhrete kavuşturan en önemli eseridir. İnce bir ruh ve edebî bir zevkle seçilmiş en güzel nesir ve na­zım örneklerinden oluşan ve Arap edebi­yatının temel eserlerinden kabul edilen Zehrü'1-âdâb Ali Muhammed el-Bicâ-vî tarafından neşredilmiştir. ⁷³⁷

2. Cem'lı'l-cevâ-hir ii'1-mülah ve'n-nevâdir. Bu kitap da Zehrü'1-âdâb gibi sanat değeri yüksek mensur ve manzum eserlerden seçmeler mahiyetindedir. Ancak Zehrü'l-âdab'm çok değişik konularına karşılık CemVi-cevâhir daha yeknesak bir içeriğe sahip­tir. Bu eser de edebî fıkra, hikmet, vecize, latife, güldürücü, eğlendirici ve ibretli hi­kâye, güzel ve nükteli sözlerden oluşmak­tadır. Ancak Husrî, Zehrü'1-âdâb gibi ciddi eserine uygun düşmeyen güldürü­cü ve eğlendirici fıkra ve hikâyeleri onun bir zeyli mahiyetindeki bu kitabında top­lamıştır. Bununla birlikte eserde ahlâka ve genel âdaba aykırı parçalara yer veril­memiştir. İlk defa Muhammed Emîn el-Hancı tarafından Zeyiu Zehri'î-âdâb ev Cemcu'l-cevâhir ii'1-mülah ve'n-nevâ­dir adıyla yayımlanan eser (Kahire 1353/ 1934) daha sonra Ali Muhammed el-Bicâ-vî (Kahire 1372/1953; Beyrut 1407/1987), Zekî Mübarek (Beyrut 1972) ve Ruhâb Hı-dır Akkâvî (Beyrut 1413/î 993) tarafından neşredilmiştir.

3. Nûrü't-tarf ve nevrü'z-zarf. Kitâbü'n-Nûreyn adıyla da anılır.⁷³⁸ Zehrü'1-âdâb'm bir nevi ih­tisarı mahiyetinde olmakla birlikte onun tekrarı değildir. En belirgin özelliği, öğre­tici ve eğitici vasfı göz önünde bulunduru­larak kısa tutulmuş olmasıdır. Eserin yaz­ma nüshaları Escurial ⁷³⁹ ve Gotha ⁷⁴⁰ kütüphanelerinde bulunmak­tadır.

4. el-Maşûn ü sırn'l-heva'l-mek-nûn. Bazı kaynaklarda eî-Maşûn mine'd-devâvîn ⁷⁴¹ ei-Maşûn ve'd-dürrü'1-meknûn ⁷⁴² ve el-Maşûn ü'l-hevâ ⁷⁴³ adlarıyla da geçer. Ana teması aşk olan eser, sanat değeri taşı­yan manzum ve mensur parçalardan seç­meleri ihtiva eder. Fakat önceki eserlerin aksine burada konular başlıklarla birbirinden ayrılmıştır. Öteki eserler birer edebi­yat antolojisi niteliğinde iken bu eserde konuların anlatımı bizzat yazar tarafın­dan yapılmakta ve edebî malzeme konu­ların işlenmesinde örnek olarak kullanıl­maktadır. Eserde aşk, aşkın tezahürleri, iffet, kıskançlık, hicran, vuslat gibi konu­lar eleştirici bir yaklaşımla ele alınmış olup alıntılarla ilgili açıklamalar son dere­ce başarılıdır. Görüşlerine yer verilen âlim ve düşünürler arasında sık sık Yunan fi­lozoflarının adı da geçmektedir. Ayrıca eserde birçok konuda diyalog üslûbuna yer verilmesi Yunan tesirini düşündür­mektedir. Kurtubalı İbn Hazm'ın (ö. 456/ 1064) Tavku'l-hamâme adlı eserinde Husrfnin tesiri görülmektedir. Hasan Zik­ri Hasan bu iki eseri edebî açıdan karşılaş­tıran bir çalışma kaleme almıştır.⁷⁴⁴ el-Maşûn, Muhammed Arif Mahmûd Hüseyin (Kahire 1407/1986) ve Nebevî Abdülvâhid Şa'lân (Kahire 1409/ 1989) tarafından yayımlanmıştır.

5. Re-sâilü'l-Kayrevüm ve dîvânühû, Hus-rî'nin edebî mektuplarıyla şiirlerini ihtiva eden eseri Muhammed el-Merzûki ile Cî-lânî b. Hâc Yahya neşretmiştir (Tunus 1963). Husrî'nin, ince tasvir ve gazel par­çalarının yoğunlukta olduğu şiirlerinin bir kısmını Hasan Hüsnî Abdülvehhâb derle­miş ve Mücmelü târihi'I-e de bi't-Tûni-sî adlı eserinin içinde yayımlamıştır.

6. Tayyibâtü'l-Eğönî ve mutribâtü'1-kı-yânî. Husrî, adından Ebü'l-Ferec el-İsfa-hânî'nin eZ-£ğdnfsinden yapılmış seç­meleri ihtiva ettiği anlaşılan bu eserin­den Cem cevâ/ıir'inde söz etmekte ve ondan nakiller yapmaktadır.⁷⁴⁵ Süyûtî, Husrî'­nin Sa'leb'in Kitâbü'l-Faşîh'me yazdığı bir şerhten bahsetmektedir.⁷⁴⁶

Öğrencisi İbn Reşîk'ın kaydettiğine gö­re Husrî Kayrevan şairlerine dair krono­lojik bir eser yazma düşüncesinde iken o zaman kendisi bu şairlerin yaşça en kü­çüğü olması sebebiyle eserin sonunda yer almasını hoş karşılamayarak hocasını sert bir dille eleştirmiş, bunun üzerine hocası bu düşüncesinden vazgeçmek zorunda kalmıştır.⁷⁴⁷ Daha sonra İbn Reşîk, Ünmûzecü'z-zamân fişuca-râ'i'l-Kayrevân adlı eseriyle hocasının bu düşüncesini gerçekleştirmiştir. İbn Reşîk'ın hocasını kıskandığı için bu yola başvurduğunu ileri sürenler varsa da bu uzak bir ihtimaldir. Zira İbn Reşîk, o sırada yaşı ve ilmî seviyesi bakımından böyle bir rekabete girecek durumda değildi.

C. Brockelmann tarafından Ebû İshak el-Husrî'ye nisbet edilen ⁷⁴⁸ el-Mıfaşşerât ve Kaşîde-tü'1-Kayrevân Ali b. Abdülganî el-Hus­rî'ye aittir.

Bibliyografya :

Ebû İshakel-Husrî, Zehra't-âdâb (nşr. Ali Mu­hammed el-Bicâvî), l-ll, Kahire 1389/1969; a.e. (nşr. Ali Muhammed e!-Bicavî) Beyrut 1407/ 1987, neşredenin mukaddimesi, s. cîm, dâl; a.e. (nşr. Ruhâb Hıdır Akkâvî), Beyrut 1413/1993, neşredenin mukaddimesi, s. 5-10; a.mlf., el-Ma-şûnfi strri't-heva'l-meknûn (nşr. Nebevî Abdül­vâhid Şa'lân), Kahire 1409/1989, neşredenin mukaddimesi, s. 5-26; İbn Reşîk el-Kayrevânî. ünmûzecü'z-zamân fişu'arâ'i'l-Kayreoân (nşr. Muhammed el-Arûsîet-Matvî-Beşîrel-Bekkûş), Tunus 1406/1986, s. 45-49; İbn Bessâm eş-Şen-terînî, ez-Zahîre, il/4, s. 584-597; İbn Hayr. Feh-rese, s. 380; Dabbî, Buğyetü't-mültemis{Ebyâ-rî). I, 272; Ahmed b. Abdülmü'min eş-Şerişî. Şer-hu MakâmâÜ'l-Harlri, Kahire 1399/1979, IV, 190; Yâkût, Muccemü'l-üdebâ\ [I, 94-97; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 54-55; İbn Manzür. riişârü'l-ezhâr{nşT. Ahmed Abdülfettâh Temmâm), Bey­rut 1409/1988, s. 121; Zehebî, A'tâmü 'n-nube-lâ\ IV, 584-587; XVIII, 139;Safedî, el-Vâfî, V], 61-62; Süyûtî, el-Müzhir, 1, 201; Keşfü'z-zunün, I, 785, 957; II, 1712, 1983; el-Hulelü's-sündüsiy-ye, I, 263-264; Ebû Tâhir et-Tücîbî, Kitâbü't-Muhtar min şi'ri Beşşâr, Kahire 1934,5.89,129, 147, 157, 179; Brockelmann. GAL, I, 314-315; Suppl., I, 472-473; Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, et-Müntehabü'l-medresİ ft'l-edebi't-Tûnisİ, Ka­hire 1944, s. 60-62; Hediyyetü'l-* arifin, 1, 8; Kehhâle, Mı/cemü'l-mü'ellifın, I, 44; Muham­med el-Merzûkî-Cîlânîb. Hâc Yahya, Ebü'l-Ha-san et-Huşrî, Tunus 1963, s. 21-22; Abdülveh­hâb b. Mansür, A'tâmü'l-Mağribİ'l-'Arabî, Ra­bat 1399/1979,1,47-49; A. Shiloah, The Theory ofMusic in Arabic Wriüngs, München 1979, s. 136; Muhammed b. Sa'd eş-Şüvey'ir. et-Huşri ne kitâbühü Zehrü'l-âdâb, Tunus 1401/1981, tür.yer.; a.mlf., "Ebû İshâk el-Huşrî el-Kayre­vânî Eî kitâbihî Zehrü'I-âdâb", ed-Dâre, IV/l, Riyad 1978, s. 302-307;a.mlf., "el-Huşrî ve ki-tâbühûZehrü'l-âdâb",a.e.,Xl/3(1985),s. 151-364;ÖmerFerruh. Târ'thu't-edeb, IV, 375-377; Abduh Abdülazîz Kılkile, el-Belâiu'l-edebî li'l-Mucizb. Bâdîs, Riyad 1983, s. 75-80; Abdullah Şerît, Târîhu'ş-şekâfe ue't-edeb fi'l-meşrık ue'l-mağrib, Cezayir 1983, s. 279-293; Ziriklî, ei-A'/âm[FethuIlah), I, 50-51; J. J. Witkam. Manu-scriptsoftheMiddteEast,Le\den 1986,1, 115-117; Cezzâr, Medahilü'l-mü'eUifİn, s. 369-370; Sâlihiyye, el-Muccemü'ş-şâmil,s. 203-204; Mu­hammed en-Neyfer - Ali en-Neyfer. 'ünuânü'l-erib cammâ neşe'e bi'l-bitâdi't-Tûnisiyye min 1 âtimin edib, Bey t ut 1996,1, 151-154;ŞâzelîBû Yahya. "Havle târihi vefatı İbrahim el-Huşrî", HauHyyâtü'l-Câmi'ati't-Tûnisiyue, sy. 1, Tunus 1964, s. 9-19;a.mlf.."aI-Huşrî",£/3(Fr.], 111,660-661; Muhammed Selâme Yûsuf, "Ebû İshâk İbrahim b. 'Alî el-Huşrî ve kitâbühû Zehrü'I-âdâb", 'Alemü'l-fıkr, Xll/1, Kuveyt 1981, s. 235-262.