I bob. Demografik tahlilga kirish

3. Tug‘ilish ko‘rsatkichlarini o‘rganishda demografik koeffitsientlarni standartlashtirish usullari va indekslar usulidan foydalanish
Bir qator demografik koeffitsientlar nafaqat tug‘ilish ko‘rsatkichlari intensivligi o‘zgarishlarini, balki tarkibiy omilning, jumladan, yosh tarkibi o‘zgarishining ta’sirini aks ettiradi. Bu omillar ta’sirini indekslar yordamida baholash mumkin.
Masalan, tug‘ilishning umumiy koeffitsienti (b) o‘zgarishi qay darajada tug‘ilishning maxsus koeffitsienti (F) orqali ifodalanadigan tug‘ilish ko‘rsatkichlari o‘zgarishi bilan va qay darajada aholi umumiy sonida reproduktiv yoshdagi ayollar ulushi o‘zgarishi (d) bilan asoslanishini aniqlash mumkin.
Ma’lumki, b=F•d. Tug‘ilish koeffitsientining umumiy o‘sishini quyidagi ko‘rinishda yozish mumkin:
Olingan umumiy o‘sishni tug‘ilishning umumiy koeffitsienti o‘sishiga ajratish mumkin:
F o‘zgarishi hisobiga
d o‘zgarishi hisobiga
Tug‘ilish koeffitsientining umumiy o‘sishi ko‘rib chiqilgan omillar hisobiga o‘sishlar yig‘indisiga teng:
Farzand tug‘ish yoshidagi ayollar ulushini esa ikkita nisbiy ko‘rsatkich funksiyasi sifatida ko‘rsatish mumkin: ayollar umumiy sonida tug‘ish yoshidagi ayollar ulushi ( ) va aholi umumiy sonida ayollar ulushi (d_w):
Shu sababli tug‘ilishning umumiy koeffitsienti uchta o‘zgaruvchi funksiyasi sifatida ifodalanishi mumkin:
Natijada tug‘ilishning umumiy koeffitsientini quyidagicha indekslarga ajratish mumkin:
tug‘ilish umumiy koeffitsientining maxsus koeffitsient (F) o‘zgarishi hisobiga o‘sishi:
tug‘ilish umumiy koeffitsientining ayollar umumiy sonida reproduktiv yoshdagilar ulushining (d_w15-49) o‘zgarishi hisobiga o‘sishi:
tug‘ilish umumiy koeffitsientining aholi umumiy sonida ayollar ulushining (d_w) o‘zgarishi hisobiga o‘sishi:
Aytib o‘tilgan omillar hisobiga o‘sishlar yig‘indisi tug‘ilish ko‘rsatkichlari koeffitsienti umumiy o‘sishiga teng.
Indekslarni nisbiy shaklda ham tuzish mumkin:
Ko‘rib chiqilgan indekslarni tizimga birlashtirish mumkin:
Ta’kidlash joizki, mamlakat aholisi tarkibida ayollar ulushi asosan doimiy ko‘rsatkich hisoblanishi sababli mazkur omilni tug‘ilish ko‘rsatkichlarini faqat uzoq muddatli vaqt davri uchun ko‘rib chiqishda yoki tug‘ilish ko‘rsatkichlarini turli hududlar bo‘yicha taqqoslashda ko‘rib chiqqan holda modelga kiritish maqsadga muvofiq. Xuddi shu tarzda indekslar modelidan, masalan, nikohdagi ayollar ulushining ta’siridan foydalangan holda tug‘ilishning umumiy koeffitsientiga ta’sir etuvchi boshqa omillar ta’sirini ham tahlil qilish mumkin.
Quyidagi ma’lumotlar asosida keltirilgan indekslarni hisob-kitob qilish tartibini ko‘rib chiqamiz (5.3-jadval).