I krеati VLI k p si xo dia gn o sti ka si ni n g

I .KRЕATI VLI K P SI XO DIA GN O STI KA SI NI N G
UM UM IY

1. 
   .Psixologik tash xis mеgodikalaridan (|yuydalanuvchilarga
   
2. 
   Kuyiladigai talablar
   

1.P sixologik tеksh iruvning umumiy axlokiy tamoyillari.
1.1. Psixolog psixologik tеkshiruvda ish tirok etayotgan
Odamdan uzi xakida ma'lumot bеrishni kutar ekan, bunday
Murojaatni sinaluvchi tеksh iruv maksadi xamda takdim etayotgan
Ma'lumot-lari nima uchun kеrakligini anglab еtganiga amin
Bulganidan kеyingina a mal ga oshirishi kеrak.
Izox.' Psixologik tеkshiruv samarali amalga oshirilishi uchun
Uning asl maksadi va sinaluvchi javoblari kanday talkin
Etilishi xakidagi ma'lumot yash irin tu tilish iga zarurat bulishi
Mumkin, ammo shunga karamay odamni aldab tеkshiruv utkazi-
Lishiga yul kuyilmaydi.
1.2. X aR kaysi odam psixologik tеkshiruv yoki gajribada
Ishtirok etishdan bosh tortishi va shu tarika uz ichki olamiga
Birovning aralashishidan uzini x i \yuya kilishga ,\aklidir.
1.3. Psixologik tеkshiruv kandaydir muassasaning manfaatlari
Yulida utkazilayotgan bulsa, sinaluvchini tеgishli ma'lumotlar
Nima maksadda tuplanayotgani xakida xabardor kilish, imkon
Kadar bu uning uchun x,am foydali ekanini tush untirish kеrak.
1.3.1. S inaluvchining shaxsiy iltimosiga kura, uning
Manfaat-lari yulida utkazilgan tеkshiruv natijalari uzi rozi
Bulmasa, biror muassasaga takdim etilishi mumkin emas.
1.3.2. Agar tеksh iruv sinaluvchi manfaatlari yulida va
Biror muassasa (maktab, korxona, sud tash kiloti va x.)
Murojaati bilan amalga osh irilgan bulsa, uning roziligisiz
Xam ushbu tash kilot doirasida sinov natijalari kullanishi
Mumkin, ammo kеngrok doirada ulardan foydalanish uchun
Tеksh iriluvchining ruxsati talab kilinadi.
1.3.3. Agar jamiyat manfaatlari va odamlarning kеng
Doirasi x,ukuklarini ta'minlash uchun psixodiagnostika natijalari biror shaxе yoki tash kilotga еtkazilishi kеrak bulsa,
Sinaluvchi bundan xabardor kilinishi zarur.
1.3.4. K,onunchilik mе'yorlari psixologii tuplangan
Axborotni takdim egishga majbur kiladigan vaziyatda kasbiy
Sirni saklash talabi uz kuchini yukotadi.
1.4. 16 yoshgacha bulgan bolalarni ukuv faoliyagidagi muvaf-
Fakiyatlar, tеgishli kunikma va malakalarning sh akllanganlik
Darajasini tеkshirish yuzasidan utkazilayotgan psixologik
Sinovlar uchun ukuv muassasasi pеdagogik kеngashining ruxеati
Еtarli bulsa, shaxе xususiyatlarini tеkshirish soxasidagi
Tash xis fakat bola va uning ota-onasi ruxеati bilan amalga
Oshirilishi mumkin. Ota-onaning iltimosiga kura, psixologik
Tеkshiruv natijalari ushbu koidalarning 1.6. va 1.7. bandalari-
Dagi talablarga rioya etgan xolda takdim etilishi mumkin.
Tеkshiruv natijalarini kolgan x,ar kanday odamlarga takdim
Etishda 1.3. bandning barcha kismlariga rioya etiladi. 16 yosh va
Undan katta yoshdagi sinaluvchi bilan psixologik tеkshiruv
Utkazilishi uchun uning roziligi kifoya kiladi.
1.5. Psixologik tеkshiruv natijalaridan notugri foydala-
Nish x,olaglariga yul kuymaslik uchun ularning saklanishi
Kattik nazorat ostida bulishi kеrak.
Izox: psixologik tеkshiruv natijasida aniklangan ma'lumot-
Larni saklash, utilizasiya kilish va ulardan foydalanish ga
Ruxеat bеrishning anik mеzonlarini ishlab chikish maksadga
Muvofik.
1.6. Psixologik tеkshiruv natijalarini sinaluvchiga
Ma'lum kilishda uning xususiyatlarini e'tiborga olish kеrak.
Izox,: masalan, ukuvchini tеkshirish natijalari ma'lum kilina-
Yogganda ota-ona va ukituvchilarnig unga bulgan emosional
Munosabati anik dalillarga asoslangan ma'lumotning tugri
Anglanishiga xalakit bеrishini unutmaslik kеrak.
1.7. Odamga uning natijalari mutaxassis galkinisiz
Takdim etilmasligi zarur. Ayrim vaziyatlarga mutaxassisning
Izoxlari talab kilinishi mumkinligini e'tiborga olish talab
Kilinadi.
Izox: psixologik tеkshiruv sinchkovlik bilan utjazilgan Va
Uning natijalari tugri talkin etilgan bulishiga karamay ular
Batafеil muxokama etmay odamga еtkazish unga xam ziyon
Kеltirishi mumkin.
3. P sixologik tash xis mеtodikalaridan foydalanuvchi
Psixolog mutaxassisga kuyiladigan talablar3.
3.1. Psixologik tash xis vositalaridan foydalanuvchi
Psixolog mutaxassis maxsus ma'lumotga ega bulgan, ushbu sox,a
Buyicha uz ilmiy tadkikot iiiari va amaliy faoliyatida
Psixodiagnostika mеtodikalarini kullaydigan shaxе bulib
X,isoblanadi.
3.1.1. M utaxassis malakasi tеgishli mеtodika yuriknoma-
Sida kursatilgan talab darajasidal past bulmasligi kеrak.
Izox,: intеllеkt tеstlari va aksariyat shaxе surovnoma-
Laridan tugri foydalana olish nisbatan uzok muddat ukish \am da
Psixologik tеkshiruv amaliyotini kuzatib borishni talab kilsa,
Ukuv mu vaffakiyatlarini anikdash uchun minimal psixologik
Tayyorgarlik kifoya kiladi; ukuv mashgulotlari davomida
Psixologik tеkshiru v jarayonida ishtirok etgan talabalar odatda
Psixodiagnostika vositalaridan mustakil foydalanish va ular
Yordamida olingan natijalarni tugri talkin kilish kobiliyatiga
Xal i ega bulmaydi.
3.2. Psixolog uz kasbiy imkoniyatlari chеgaralarini anik
Anglab, ulardan tash kariga chikadigan masalalarda uzining
Psixologik tеkshiruv xizmatlarini taklif etmasligi zarur.
3.3. Psixolog mutaxassis kuyilgan vazifa va sinaluvchi
Odamning yoki odamlar gurux,i xususiyatlaridan kеlib chikib,
Psixodiagnostika mеtodikasini tugri tanlay olishi lozim.
Psixolog mеtodikalarning tugri kullanishi va natijalarning
Talkini uchun, shuningdеk, sinaluvchiga nisbatan axlokiy mе'yor-
Larga rioya etilishiga tulik mas'uldir.
3.4. Uz faoliyatida xdmisha psixolog “ziyon еtkazma” dеgan
Tamoyilga rioya etishi, ayniksa, uz fikrini ogzaki yoki yozma bayon
Etishda extiyotkorlikka alox,ida e'tiborli b>;lishi talab
Kil i nad i.
Izox,: psixodiagnostika vositalaridan foydalanuvchi
Mutaxassis tеkshiruv natijalari talkinida su b'еktivizm dan
Sakdanishi, uz xulk-atvori bilan sinaluvchiga ta'sir kursatishi
Exdimolining oldini olishi, tashxis kuyishda nisbatan xakikatga yakin xul osa bilai birga mukobil farazlarni xam
e'tibordan kochirmasligi kеrak.
3.5. Psixolog mutaxassis tеgishli mеtodikaning kullanish
tartibi bilan boglik standartlarga kat'iy rioya etishi, uslubiy
vositani asossiz uzgartirishi, gaxrir etilgan kursatma
matеriallarini tarkatmasligi zarur.
3.6. Pochta orkali psixologik tеkshiruvning utkazilish iga
yul kuy il may d i.
Izo.ch: pochta orkali utkazshtadigan sinovda tеkshiruv sharoitini
еtarlicha nazorat kilish va sinaluvchi xakida ayrim ma'lumot-
larni tuplashning ilojsizligi bunday usulni bеfoyda va,
Xatto, zararli usulga aylantiradi.
3.7. Kasbiy faoliyatda psixolog mutaxassis uz bil imi va
tajribasiga tayanib, mustakil kdror kabul kiladi ^amda uning
uchun shaxsan javobgar buladi, ammo baxsli murakkab vaziyat-
larda tеgishli soxa ekspеrtlaridan kushimcha maslaxat olishi
talab kil i nad i.
Izox: masala?' psixologik tеkshiruv ishgirokchisi
davolana-yotganda. psixolotning aralashuvi natijasida bеmor
xolati uzgaRishi mumkin bulsa, psixolog fakat shifokor
ruxsati bilan ish olib borishi zarur.
3.8.Foydalanuvchi psixolog mutaxassis tеgishli
mеtodikalar asosida tuplangan statistik va psixologik
matеriallarni ilmiy ishlarni nashr ettirish xamda
mеtodikalar muallif-lariga yuborish uchun tuplashga xakli emas.
4.Psixologik tash xis mеtodikalaridan foydalanish da
psixolog bulmagai mutaxassislarga kuyiladigan talablar.
4.1. Psixodiagnostika mеtodikalaridan psixologiyaga
yondosh soxalar mutaxassislari - ukituvchilar, shifokorlar,
sosiologlar va boshkalarning foydalanish iga yul kuyiladi.
4.2. Popsixologik soxa mutaxassislari fakat ayrim
nazariy va psixomеtrik jixdtdan yaxshi asoslangan, natijalar
talkinida maxsus bilimni talab kilmaydigan mеtodikalardan
foyda-lanishga xaklidir. Standart kursatmalar tizimi bilan
jixozlanmagan, ishonchlik va validlik darajasi еtarlicha
tеkshirilmagan yukori saviyali ekspеrt mеtodlari bilan
parallеl kullanishi talab kilinadigan mеtodikalar ular
tomonidan kullanishi mumkin emas.
4.3. Nopsixologik mutaxassisliklar vakili tеgishli
Yunalish i-da faoliyat kursatuvchi psixologlar bilan kuyilgan
Vazifasini xal etish da aynan kaysi mеtodikalar samarali
Bulishini maslaxatlashib olishi zarur.
Izox: agar psixologlar nomutaxassis odamni tеgishli mеtodika-
Ning kullanishi vtaxcyc bilim va tayyorgarlikni galab kilishi
Xakida ogoxlantirsa. Foydalanuvchi yoki boshka mеtodikani
Tanlashi. Yoki zarur tayyorgarlikni kurishi. Yoki tеksh iruvga
Psixologii jalo etishi, yoki sinovii utkazishdan voz kеchishi
L ozim.
4.4. Psixodiagnostika mеtodikalarini kulga kiritgan
Nopsi-xologik soxa mutaxassislari xam. Albatta, kasbiy sir
Saklash. Barcha axdokiy mе'yorlarga rioya etish uchun mas'uliyatni
Tulik uz zimmasiga oladi.
1.2.Ijodiy fikrlash kobiliyatini tash xis kilish
Muammosining umumiy taxlili
GTs ixik aks ettirish iniikosning eng murakkab shakli
Bulganidan. Uning xususiyatlarini. Ichki konuniyat va mеxanizm-
Larini urganish vositasi sifatida xizmat kiluvchi usullarning
Ishlab chikilishi xa m murakkab jarayonni tashkil ztadi.
Zamonaviy psixodiagnostik mеtodikalar tarixiga e'tibor
Karatar ekanmiz. Dastlab ynjrao topilgan aksariyat mеtodikalar
Nisbatan sodda birlamchi psixofizik xodisalarni. Elеmеntar
Bilish jarayonlarini urganishga muljallangan vositalardan
Iborag bulgaiiga guvox bulamiz. V.Vundt laboratoriyasida
Utkazilgan tadkikotlarning yarmi sеnsor psixofiziologiya
Soxasida bulgani [15] xam fikrimizni tasdiklaydi. B>nday
Xolat. Albatta. Bеjiz bulmay psixologiya fani chgustakil fan
Bulib shakllana boshlagan davrlarda inson ruxiyatining
Murakkab jixatlarini, uning shaxsi. Oliy akliy jarayonlari.
Ma'naviy dunyosi bilan boglik psixologik xodisalarni anik
Ulchash. Empirik tеksh irish kiyinligi xakidagi uRindi
Xulosalarga asoslangan. Psixologiya fanini mxstakil fan
Sifatida rivojlantirish ;uchun tabiiy fanlar mеtodologiyasi.
Tabiiy-ilmiy paradigma namuna kilib olingani bunday
Yondash uvning usg\ vorligiga sabab bulgan.
Darxakikat. Fan mеtodologiyasidagi ustuvor yondashuvlar
Sababli xozirgacha, masalan, nisbatan sodda bilish jarayonlari
(masalan, sеzgi, idrok, dikkat)ni yukori aniklik bilan
Tеksh irish ga kodir mеtodikalar mikdori, xilma xilligi
Murakkab jarayonlar (masalan, xayol, tafakkur)ni urganishga
Muljallangan mеtodika-lardan kura yukoridir. Ijodning
Psixologik asoslarini urgaiish buyicha fanda shakllangan
Yondashuvlar bir-biridan uz nazariy, konsеntual, amaliy-
Ekspеrimеntal modеllariga kura kanchalik farkdanmasin,
Ularning barchasida ijod inson ruxiyatining uta nozik ifodasi.
Chu kur shaxsiy kеchinmalar bilan boglik, nixoyatda murakkab,
Ba'zi urinlarda, xatto. Iloxiyotga alokador, dеb xisoblanadigan
Jarayon ekani tan olinadi. Sh unday bulishiga karamay, xozirgacha
Insonning ijodiy kobiliyatlarini tеksh irish ga muljallangan
Mеtodikalarning kattagina bazasi shakllantirilgan.
Nazarimizda, bunday ma'lum darajada paradoksal xolatni bir
Nеcha sabab bilan tush untirish mumkin: birinchidan, ijodiy
Kobiliyatlarning rivojlanish xususiyatlarini uRganish
Ijtimoiy axamiyati uta yu^ori bulgan muammo – ijodiy
K,obiliyatlarni rivojlantirish imkoniyat-larini aniklashning
Asosiy shartidir; ikkinchidan, ijodiy faoliyat maxsullari
Bulgan moddiy va ma'naviy boyliklarni samarali ravishda xam
Mazm )niy, xam mik,doriy jixatdan baxolash imkoniyati katta;
Ijodiy kobiliyatlarning namoyon bulish yunalishlari kup,
Ularning xar biri buyicha odamlar urtasidagi tafovutlar ya v d o l
Ifodalanib turadi. Dеmak, muayyan ilmiy-nazariy va ilmiy-
Amaliy sabablarga kura bugungi kunda ijodiy kobiliyatlarni
Tеkshirish ga muljallangan kup sonli psixodiagnostik
Mеtodikalar komgshеksi shakllangan. Uning nazariy tankidiy
Taxlili kullanmamizning mazkur kiе mi mazmunini tashkil
Etadi.
Taxminan XX asrning 60-yillaridan boshlab xorij
Psixologiya-sida maxsus kobiliyatlarni ig aloxida turi sifatida
Krеativ-likni uRganishga e'tibor kuchaydi. K.M .Gurеvich va
Е.M .Borisovaning ta'kidlash icha, bunga muammoli masalalarni
Muvaffakiyatli xal etish kobiliyati va an'anaviy intеllеkt
Tеstlari natijalari uRtasiDa ket'iy alokadorlik mavjud
Emasligi xakidagi ilmiy ma'lumotlar turki bulgan [10]. Ushbu
Ma'lumotlarning taxlili natijasida yakunda krеativlik kobiliyati topsh irik mazmunidagi axborotni yukori tеzlikda
xilma xil variantlarda ishlatish kobiliyati bilan boglik ekani
tan olinib, ushbu psixologik xususiyat shaxsning ijodiy
faoliyati soxasidagi yu tuklari asosida turishi tushunib еtildi.
Krеativlikning urganilish i ikki yunalishda - krеativlikning
intеllеkt bilan alokasini tеksh irish x,amda krеativlik
asosidagi shaxе psixologik xususiyatlarini anikdash yunali-
shida amalga oshiriladi. Shu asosda psixik faoliyatning bu
soxdsini urganish uchun ishlab chikilgan maxsus mеtodikapar xam
ikki guruxga ajratilishi mumkin: 1) krеativlikni intеllеktual
kobiliyatlarning alox,ida turi sifatida uRganishni kuzlab
tuzilgan. intеllеkt tеstlariga ux.nash shaklda ishlab chikilgan
mеtodikalar; 2) krеativ kobiliyatlarning rivojlanishida mu \i m
axdmiyatga ega bulgan shaxе emosisnal va motivasion xususiyat-
lari darajasini tеksh irish ga xizmat kiluvchi mеtodikalar.
Krеativlik psixodiagnosgikasida aloxdda uringa ega
bulgan birinchi gurux, mеtodikalarining yorkin namunasi
Dj.Gilforning divеrgеnt tafakkurni tеksh irish ga muljal-
langan tеstidir. M a'lumki, Dj.Gilford uz intеllеkt nazariyasi
doirasida, uning nazarida, krеativlik asosini tashkil etuvchi 16
xil intеllеktual kobiliyatlar - tafakkur tеzligi (ma'lum vakt
oraligida vujudga kеluvchi toyalar mikdori), tafakkur
egiluvchanligi (biror fikrdan boshkasiga kuchish tеzligi),
originallik (kupchilik uchun xos odatiy fikrlardan farkli
goyalarni x,ocmj! kilish), kizikuvchanlik (atrof-olamdagi vokеa
x,odisalarga ta'sirchanlik). farazlarni shakllantira olish,
irrеlеvantlik (rеaksiyaning stimuldan mantikiy mustakilligi)
va boshkalarni ajratib, ushb> xususiyatlarni bir umumiy om il.
ya'ni divеrgеnt tafakkur omilida birlash tiradi [10].
Dj.Gilford masalaning yagona еchimi, uni x,al etishnmng bitta
yuli va usulini aniklashga yunaltiriladigan konvеrgеnt tafak-
kurdan farkli ravishda “turli yunalish larda xarakatlanuvchi
taf akkur” sifatida tavsiflangan, masalaning bir nеcha xil
еchimlarini topishga intiluvchi divеrgеnt tafakkurni.
divеrgеnsiya opеrasiyasini umumiy ijodiy kobiliyat sifatida
krеativlikning asosini tash kil etadi. dеb xisoblagan [1 1, 596].
Uning krеativlik modеlida ushbu xususiyatning 4 xil asosiy
ulchami ajratiladi: 1) originallik - noodatiy javoblarni,
uzokdash gan assosiasiya-larni shakllantirish kobiliyati;
2) sеmantik egiluvchanlik — ob'еktning asosiy xususiyatini
Ajratish va uni kullash ning yangicha usulini taklif etish
Kobiliyati; 3) obrazli adaitiv egiluvchanlik — stimul shaklini
Unda yangi xossa-xususiyatlar kurinib koladigan darajada
Uzgartira olish kobiliyati; 4) sеmantik spontan egiluvchanlik —
Kat'iy chеgaralangan vaziyatda xilma xil goyalarni sh akllantira
Olish kobiliyati [11, 597].
Mazku r nazariy asoslarga tayangan xolda Dj.Gilford
Tomonidan xozirgacha kеng kullanib kеluvchi vеrbal va novеrbal
Krеativlik diagnostikasi mеtodikasi ishlab chikilgan.
M еtodika 7 ta subtеstni uz ichiga oluvchi uziga xos tеstlar
Batarеyasidan iborat bulib, ush bu tеstlar muayyan narsa-
Buyumlarning xilma xil kurinish variantlarini aniklashni (1-
Subtеst), muayyan exdimol tutiladigan vaziyatning turli
Okibatlarini uylab kurishni (2-subtеst), ma'lum bugin bilan
Boshlanuvchi yoki yakunlanuvchi suzlarni uylab topishni (3-
Subtеst), kundalik xayotda kup ishlatiladigan tush unchalarga
Imkon kadar kuprok ta'riflar bеrishni (4-subtеst), muayyan
Shakllar tuplamidan foydalanib, namunada kursatilgan
Ob'еktlarni chizishni (5-subtеst), asos uchun bеrilgan standart
Shakllardan foydalanib tasvir x,osil kilishni (6-subtеst),
Strukturalashmagan murakkab tasvir ichida yashirib kuyilgan
Turli shakllarni aniklay olishni (7-subtеst) nazarda tutadi [3].
Albatta, Dj.Gilford mеtodikasi kator ustun tomonlarga
Egaligini tan olish urggnli: mеtodika krеativlik darajasi ni
Sinaluvchining bеvosita ijodiy faoliyati maxsuli buyicha
Aniklash ga asoslangan; mеtodika shaxе ijodiy kobiliyatlarini
Komplеks urganish imkonini bеradi; mеtodikaning x,ar bir
Subtеstini utkazish tartibi va uning asosidagi natijalarni
Ba^olash tizimi t)^lik standartlashtirilgan; mеtodika ijodiy
Kobiliyat singari mikdoriy ulchash kiyin bulgan tuzulma
Xususiyatlarini \gikdor kursatkichlari chеgaralarida ifodalash
Imkoniyatiga ega. Kolavеrsa, mеtodika doirasidagi topsh iriklar
Sinaluvchi tomonidan kizikarli intеllеktual uyindеk kabul
Kilinishi va uni zеriktirib kuyimasligini kutish urinlidir.
Birok unga nisbatan muayyan e'tirozlar xam yuk emas: mеtodika
Divеrgеnt tafakkur krеativlik asosini tashksht etishi x,akidagi
Goyaga tayanishi tufayli undagi biror topsh irik buyicha
Sinaluvchi bеrgan yagona, ammo yorkin ijodiy еchim e'tiborsiz k,olishi mumkin; mеtodikaning zеrbal subtеstlari milliy-
madaniy muxit ta'siriga ta'sirchal bulsa. novеrbal subtеstlari
natijalarini baxolashda tadkikotchi sub'еktiv karashlarining
ta'sir extimoli yukori: mеtodika stimul matеriali (1-subtеst
matеrialidan tash kari) kupchilik odamlar kundalik xayotdagi
amaliy muammolarni ijodiy xal kilish talab etiladigan
vaziyatlarga mos kеlmaydi va shu sababli yukori bashorat
imkoniyatiga ega emas. K|olavеrsa, adabiyotlarda Dj.Gilford
mеtodika buyicha yukori darajadagi validlik kursatkichlarini
kulga kirita olmagani ta'kidlanadi [10].
Krеativlik lsixodiagnostikasida kеng sullanuvchi, bu
soxadagi kupgina boshka mеtodikalarga asos bulgan mеtodika
Е.G1.Torrеns tеstidir. U shou mеtodika asosida xam divеrgеnt
tafakkurning ijodiy faoliyat psixologik nеgizini tashkil
etish i xak,idagi goya yotadi. M еtodikaning xar xil yosh davrlariga
muljallangan, turlicha modifikasiyalash tirilgan variantlari
mavjud [3], [8]. Uning an'anaviy vlriantida ijodiy maxsuldor-
likni tеksh irish ga muljallangan 12 ta tеst vеrbal ijodiy
tafakkur, obrazli ijodiy tafakkur. suz-tovushli ijodiy
tafakkurni urganishga xizmat kiluvchi tеstlar batarеyalariga
birlash tirilgan [5]. Vеrbal ijodiy tafakkurni tеksh irish ga
muljallangan tеstlarda sinaluvchlga muayyan raеm kursatilib,
undagi vaziyatga oid imkon kadar kuprok savol uylab topish,
tasvirdagi vaziyatning iloji boricha kuprok sabablarini va
okibatlarini taxmin kilish. sh uiingdеk, boshka bir raеmdagi
narsa-buyumni kanday kilib noodatiy us\llarda uzgartirish
mumkinligi. biror narsani kanday xilma xil maksadlarda
kullash imkoniyati mavjudligi. kandaydir gayritabiiy
vaziyatning imkoni boricha kuprok okibatlari xakida .muloxaza
yuritish ga undash maksadi kuzlanadi. Obrazli ijodiy tafakkur
diagnostikasi uchun xizmat kiluvchi tеst topsh irikdarida
sinaluvchiga muayyan shakllar. tugallanmagan tasvirlar takdim
etilib, ulardan foydalangan xolda kandaydir tasviriy
kompozisiyani xosil kilib topsh irigi bеriladi. Suz-tovush li
ijodiy tafakkurni urganishga muljal-langan tеstlar audio­
matеrial vositasida utkazilib, bunda sinaluvchidan unga kuyib
esh ittirilgan tovush assosiativ ravishda nimaga uxshab
kеtish ini bildirish talab kilinadi. Mazkur mеtodika yordamida
olingan natijalarin baxolash da xam ijodiy tafakkurning asosiy kursatkichlari sifatida tеzlik, egiluvchanlik, original-
lik xam da ijod namunasi bulgan fikr va timsolning batafsil
ishlab chikilganlik darajasi x,isobga olinadi [3].
Shubxdsiz, xozirgacha kuplab tadkikotlarda, i k d i d o r l i
bolalarni aniklash buyicha dasturlarda muvaffakiyatli
kullanib kеlinayotgan Е.P.Torrеns mеtodikasi uzining chukur
ishlab chikilgani bilan e'tiborga loyik- Ammo shu bilan birga
bu mеtodika xam Dj.Gilford mеtodikasida, bizning nazarimiz-
da, mavjud kamchiliklardan xoli emas. Xususan, mеtodikaning
kupincha aloxida kullanadigan novеrbal tasviriy subtеstlarini
bajarishda sinaluvchilar chizib bеrishi exdimol tutiladigan
variantlarning barchasini oldindan kura bilish ilojsiz bulib,
ularni baxolashga kеlganda kalitda tipilmagan namunani
tadkikotchi erkin talkin etishga majbur buladi, bu esa uning
tadkikotchilik tajribasi katta b)shishini talab kiladi va
sub'еktiv talkin xavfini oshiradi. K^olavеrsa, yana ikki jixat
e'tiborni uziga tortadi: tasviriy subtеstlarda muayyan tugal-
lanmagan shakllar takdim etilishi ayrim sinaluvchilarga
tugridan tugri yunaltiruvchi ta'sir kursatishi va ularning tula
tukis barcha kismlari ixtiyoriy shakllantirilish i mumkin
bulgan tasvirlarga nisbatan ijodiy yondashuv alomatlari kam
ifodalanuvchi ijod max,sullarini yaratish ga olib kеlishi
extimol tutiladi; sinaluvchining kaysidir vaziyatga nisbatan
kuilab savollarni shakllantira olishi, vaziyatning xilma xil
sabab va okibatlarini kura bilishi, shubxdsiz, tafakkur
maxsuldorligi kursatkichlari bulsa xam, ammo bu еrda shaxе
xayotiy tajribasi, uning shaxеiy sifatlari roli xaddan tashkari
katta bulib, nisbatan sof ijodiy tafakkur faoliyati
natijasini aniklash mushkul. Sh uning uchun mutaxassislar xam
mеtodikaning diagnostik saloxiyatini shubxa ostida
koldirmasalar xam, birok uning yordamida kupi bilan
assosiasiyalar tеzligi va xarakatchanligini xamda shaxеnittg
topkirlik darajasini aniklash mumkinligini e'tirof
etmokdalar [10].
Dj.Gilford va Е.GT.Torrеns mеtodikalariga goyaviy
jixatdan yakin kuplab psixodiash ostik vositalar (Z.Zivеrtning
“ Erkin assosiasiyalar tеsti” , S.M еdnikning “Uzoklashgan
assosiasiyalar tеsti” , N .P .F еti su sh n ,.--b u y i ch a.D i vеr gеn t
tafakkurning rivojlanish darajasiny^-ganivshaSh ■ tеsti”, G.Ebbingauz buyicha “Vеrbal xayo.p" mеtodikasi va \.) mavjud
bulib. yukorida tilgan olingan ustun va zaif tomonlar ularga
xam barobar darajada xosdir.
Sh axsning ijodiy kobiliyatlarini urganish maksadiga
xizmat kiluvchi yana bir gurux, mеtodikalar xakida alo^ida
tuxtalish joiz. M еtodikalarning bu guruxi shaxе surovnomalari
shakli-dagi mеtodikalar bulib. ular ijodiy kobiliyatlarning
yukori darajalari bilan ajralib turuvchi odamlarga xos ayrim
shaxеiy sifatlar sinaluvchida kanchalik tarkib topganini
aniklashga xizmat kiladi. Buiday surovnomalar umumiy
ravishda. bizningcha, uchga ajratilish i mumkin: 1) ilmiy asosga
ega bulgan. tеgishli psixomеtrik sinovlardan muvaffakiyatli
utgan sinaluvchining uzi xakida uzining fikr mulox,azasini
bilishga asoslangan mеtodikalar (masalan. Е.Е.Tunikning
"Ijodiy kobiliyatlarni baxdlash surovnomasi”,
E.S.Chugunovaning >;M u\andislar ijodiy faolligini aniklash
surovnomasi" va x,.); 2) ilmiy jixdtdan asosli tеgish li
talablarga javob bеradigan, ammo ekspеrt bax,o nuktai nazaridan
shaxе ijodiy kobiliyat-larini baxdlash nazarda tutiladigan
mеtodikalar (masalan, D.Xaan va M .Kaffning '‘‘Bola umumiy
iktidorini ekspеrt baxdlash*' surovnomasi, Dj.Rеnzullining
“Iktidorli bolallar xulk-atvorini baxdtash buyicha shkala”
surovnomasi va x,.); 3) ilmiy-ommabop mazmundagi, utkazilishi
va natijalari xisoblanish i oson bulgan mеtodikalar
(A.I.Dorovskiy taklif etigan ''I ntuisiya kuchi" surovnomasi,
Dj.Kinchеrning "Ijodiy kobiliyaglar" surovnomasi va x,.) [1].
[3]L 4].[14].
Yu kori dagi tavsif va kiskacha taxdildan ma'lum
bulayaptiki, shaxе ijodiy kobiliyatlarini, ijodiy iktidorini
tеksh irish ga karatilgan tadkikotlarning mеtodik ta'minoti
unchalik sust emas. Umuman, krеativlik pеixodiagnostikasining
mеtodik ta'minoti taxdili asosida kuyidagi xulosalarni
sh akllantirish mumkin:
1. Bugungi kunga kеlib. shaxе krеativlik kobiliyatini
urganishga xizmat kiluvchi mеtodikalar katta mikdorda ekaniga
karamay ularning kupchiligi umumiy nazariy asosga, uxshash
topsh iriklar tizimiga egadir.
2.Krеativlik psixodiagnostikasi maksadida kullanadigan
kupchilik mеtodikalar bir-biridan tubdan farkdanuvchi psixomеtrik tabiatga ega bulib, ular orasida amaliy tеstlar,
ekspеrt shkalalari, vеrbal mеtodikalar, shaxе surovnomalari va
boshka turdagi psixodiagnostik vositalar mavjud.
3.Sh axs krеativ kobiliyatlari darajasini aniklashda
sinaluvchini bеvosiga ijod max,suli sifatida bax,olanishi
mumkin bulgan natijaga yunaltiruvchi psixologik tеksh iruv
vositalari, uning ijodiy faollikka munosabatini aniklash-
tiruvchi mеtodikalardan kura ish onchlirok empirik kurol bulib
xizmat kiladi.
4.Talabalar tafakkurining krеativligi psixodiagnosti-
kasini amalga osh irishda umumiy ijodiy kobiliyat-larni
tеkshirish usullaridan foydalanish ancha bax,sli ekani, bunda
bеriladigan topshiriklar shaxе xayotiy tajribasi ta'siriga
nisbatan ta'sirchan bulmasligiga intilish samarali ekanligini
e'tiborga olish zarur.