İbn abdüsselâM el-hewâRÎ

Eserleri.

A) Gramer.

1. el-Haşâ İş Nahiv ilminin metodolojisini ortaya koy­mak amacıyla kaleme alınmış olup Arap dilinin genel yapısı ve bu yapıyı oluşturan temel ilkelerin felsefî açıdan yorumlan­dığı ve özelliklerinin belirtildiği bir eser­dir. 1. cildi Kahire'de basılan (1331) eserin tamamı Muhammed Ali en-Neccâr tara­fından neşredilmiştir.¹²⁶⁰ Abduh er-Râcihî eser­den yaptığı seçmeleri Nuşûş min Kitâ-bi'1-Haşâ'iş adıyla yayımlamıştır (Kahi­re 1972).

2. İlelü't-teşniye. Tesniye alâ­meti olan elif ve yâ harflerinin kelimenin bünyesindeki görev ve özelliklerine dair bir eserdir. İbn Cinnî, kendinden Önceki dilcilerin konuyla ilgili tartışmalarını ve farklı görüşlerini değerlendirdikten son­ra kendi görüşünü açıklamıştır. Bu konu­ya dair ilk ve tek eser olan cîlelü 't-teşni-ye'yi Abdülkâdir el-Mehîrî (Tunus 1385/ 1965)veSabîhet-Temîmî(Kahire 1413/ 1992) neşretmiştir.

3. el-Lümcf ü'l-'Aia-biyye. Nahivle ilgili temel meselelerin sa­de bir üslûpla ele alındığı eser yazıldığı tarihten İtibaren büyük ilgi görmüş, asır­larca ders kitabı olarak okutulmuştur. Eser üzerine başta müellifin talebeleri olmak üzere birçok dilci tarafından yir­miyi aşkın şerh yazılmıştır.¹²⁶¹ ei-Lüma Faiz Fâris (Kuveyt 1392/ 1972), HâdîKİşrîde(Uppsala 1396/1976),

Muhammed M. Şeref (Kahire 1400/1979), Hüseyin Muhammed (Kahire 1400/1979), Hâmidel-Mü'min ¹²⁶² ve Semîh Ebû Muglî (Amman 1409/ 1988) tarafından yayımlanmıştır.

4. Mes-'eletân min Kitâbi'l-Eymân li-Muham-med b. Hasan eş-Şeybânî. Şeybânî"nİn Kitâbü'l-Eymân'müa yemin ifadeleriyle ilgili iki meselenin gramer açısından şer­hidir . ¹²⁶³

5. et-Taşrîfâ'l-mülûkî. Sarf ilmine dair olan eser, Muhtaşarü't-taşrîf taîâ icmâlihî, Cümelü uşûli't-taşrîf, eî-Cümeî min uşûli't-taşrîf adlarıyla da anılır. İlk defa G. Hoberg tarafından Latince tercümesiy­le birlikte neşredilen eseri (Leipzig 1885) daha sonra Muhammed Saîd en-Nasân yayımlamıştır (Kahire 1332/1913, 1970). et-Taşrifü'l-mülûkî, İbnü'ş-Şecerî ve Ebü'l-Bekâ İbn Yaîş'in de aralarında bu­lunduğu bazı dil âlimleri tarafından şer-hedümiştir. ¹²⁶⁴

6. el-Muktedab min kelâ-mi'l-'Arab. Eserde ecvef fiiller son harf­lerine göre yirmi dokuz bölüme ayrılarak ism-i mef ûlleriyle birlikte verilmiştir. el-Muktedab Edgar Pröbster (Leipzig 1913), Vecîh Fârisel-Kîlânî(Kahire 1342/ 1923). Mazin el'Mübârek (Dimaşk 1408/ 1988) ve Câbir M. Mahmûd el-Berâce (Cîze 1408/1988) tarafından yayımlanmıştır.

7. el-Münşıf. Sarf âlimi Ebû Osman el-Mâzinî'nin ef-raşriTinin şerhidir. İbn Cin-nî'nin en önemli ve hacimli eserlerinden biri olan el-Münşıl'ı İbrahim Mustafa ve Abdullah Emîn neşretmiştir. ¹²⁶⁵

8. Sırru şmâcati'l-frâb. Arap alfabe­sini oluşturan yirmi dokuz harfin mahreç ve sıfatlarının, i'lâl. ibdâi, idgam, kalb ve hazif gibi değişik özelliklerinin incelendiği eser Arap dili fonetiğinin en önemli kay­naklarından biridir.¹²⁶⁶ Eser, Mustafa es-Sekkâ baş­kanlığındaki bir heyet (Kahire 1374/1954) ve ayrıca Hasan Hindâvî ¹²⁶⁷ tarafından yayımlanmıştır.

9. Şer-hu'l-îzâh li-Ebî Alî el-F drisf. ¹²⁶⁸

10. 'Ukü-dü'1-Lüma fi'n-nahv. ¹²⁶⁹

11. Mecm' ü'n-nahv ve'1-luğa ve şerh ebyât şf-riyye mine'l-vicheti'n-nahviyye ve'l-Jugavjyye. ¹²⁷⁰

12. el-MüzekAirdf. Bir nüshası Vatikan Kü-tüphanesi'nde Bahâeddin İbnü'n-Nehhâs el-Halebfnin mecmuası içinde yer almak­tadır.

13. Hulâşatü'l-mes'ele ü'n-nahv.¹²⁷¹

B) Lügat.

1. el-Elfâzü'î-mehmûze. Eserde hemzeli fiiller ilk harflerine göre alfabetik olarak sıralanmış, kullanılışları örneklerle gösterilmiştir. Vecîh Fâris el-Kîlânî'nin Şelâşü resâil li'bn Cinnî adıy­la neşrettiği (Kahire 1343/1924) risaleler arasında yayımlanan eseri daha sonra Se-lâhaddin el-Müneccid (Dımaşk 1366/1947), Selâhaddin el-Münsıf (Beyrut 1981), Ab-dülbâki el-Hazrecî (Cidde 1407/1987) ve Mazin el-Mübârek ( Dımaşk 1409/1988) yayımlamıştır.

2. el-Mübhic fî tefsiri es-mâ'işıfarâ'i'l-Hamâse. Ebû Temmâm'ın Dîvânü'l-Hamâse'slnde yer alan yakla­şık 220 şairin adlarının iştikakı ve mâna­larını açıklayan bir eserdir. ¹²⁷²

3. el-Müzekker ve'i-mû'ennes. Eserde önce semaî müennes kelimeler, daha sonra müzekker ve müenneslerle her iki şekli de caiz olan kelimeler alfabe­tik sırayla ele alınmıştır. Son kısmında ise üç, dört ve beş harfli müennes kelimele­rin tasgirlerinde takip edilecek usuller hakkında bilgi verilmiştir. Eser Oscar Re-scher ¹²⁷³ Tâ­rik Necm Abdullah (Cidde 1405/1985) ve Târik Abdüavn el-Cenâbî ¹²⁷⁴ tarafından neşredil­miştir.

4. Tefsîrü'1-luğa min Kitâbi't-Tasrif li'1-Mâzinl Mâzinî'nin et-Taşrîf adlı eserindeki az kullanılan (garîb ve nâ­dir) kelimelerin açıklamasına dair bir ri­sale olup el-Münşıf'm 111. cildi içinde yer almaktadır. ¹²⁷⁵

5. Vküdü'l-hemz.¹²⁷⁶ Kâtiplerin resmî yazışmalarda hemzenin başta, or­tada ve sondaki yazılışında takip ettikleri usullere dairdir. Vecîh Fâris el-Kîlânî'nin yayımladığı Şeiâşü resâ'i! İi'bn Cinnî'-nin (Kahire 1343/1924) üçüncü risalesi olan eser daha sonra Mazin el-Mübârek tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1408/ 1988).

6. Mâ yahtâcü ileyhi'l-kâtib min mehmûz ve makşûrve memdûd. Eseri Vecîh Fâris el-Kîlânî Şelâşü resâ3iî li'bn Cinnî içinde yayımlamıştır.

7. el-Mesd'i-Jû'i-iugaviyye. ¹²⁷⁷

8. el-Fevâıidü'l-luğaviyye ve'1-edebiy-ye.¹²⁷⁸

C) Edebiyat.

1. Fesrü şicri'l-Müteneb-bî. İbn Cinnî'nin Mütenebbî divanı üzeri­ne yazdığı iki şerhten hacimli olanıdır.¹²⁷⁹ Bu şerh üzerinde, aralarında mü­ellifin çağdaşlarının da bulunduğu bazı dilciler tarafından reddiye, tenkit ve ihti­sar mahiyetinde çalışmalar yapılmıştır.¹²⁸⁰

2. el-Fethu'1'vehbî ialâ müşkilâti'1-Mü-tenebbî. Müellifin Mütenebbî divanına yazdığı küçük şerh olup Muhsin Gayyâz tarafından yayımlanmıştır (Bağdat 1393/ 1973).

3. Muhtaşarü'l-Carûi ve'1-kavâfî. Eseri bu adla Hasan Şâzelî Ferhûd (Bey­rut 1392/1972; Kahire 1395/1975), Kitâ-bü'l-'Arûz adıyla Ahmed Fevzî el-Heyyib (Kuveyt 1407/1987) ve Hasan el-Cübûrî (Kahire 1407/1987) neşretmişlerdir.

4. Men nüsibe ilâ ümmihî mine'ş-şu'arâ3. Aslı dil ve ensâb âlimi Muhammed b. Ha-bîb'e (ö. 245/860) ait olup İbn Cinnî kita­ba bazı ilâveler yapmış ve açıklamalarda bulunmuştur. Eserin ikisi Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye¹²⁸¹ di­ğeri Medine'de Arif Hikmet Bey Kütüp-hanesi'nde olmak üzere üç nüshasının varlığı bilinmektedir. ¹²⁸²

5. el-Mucrib.¹²⁸³ Ah-feş el-Evsat diye tanınan Ebü'l-Hasan Saîd b. Mes'ade'ninKifâbü'i-Kavâ/f'sinin ¹²⁸⁴ şerhi olup kafiyeye dair bir bölümünün yazma nüs­hası Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir.¹²⁸⁵ el-Kûfî fîşerhi'l-Kavâ/î adıyla İbn Cinnî'ye nisbet edilen eser de bu kitap olmalıdır.

6. Tefsîru m-cûzeti Ebî Nüvâs. Ebû Nüvâs'ın Abbasî vezirlerin­den FazI b. Rebî için yazdığı elli dört be-yitlik kasidenin şerhi olup Muhammed Behçet el-Eserî tarafından yayımlanmış­tır (Dımaşk 1386/1966).

7. et-Tamâm fî tefsiri eş'âri Hüzeyi mimmâ ağfelehû Ebû Sa'îd es-Sükkerî. Ebû Saîd es-Sük-kerfnin, Hüzeyi kabilesi şairlerinin şiirle­rini derleyip şerhettiği Şerhu eş'âri'l-Hüzeliyyîn adlı eserinin ¹²⁸⁶ tetimmesi olup Ahmed Nâcî el-Kaysî, Hatîce Abdürrezzâk el-Ha-dîsî ve Ahmed Matlûb tarafından neşre­dilmiştir (Bağdat 1382/1962).

8. et-Tenbîh.¹²⁸⁷ Ebû Temmâm'ın ei-Hamdse'sinin şerhi olan eser üzerinde Yesrî el-Kâsımî Kahire Ünİ-versitesi'nde yüksek lisans tezi hazırla­mıştır (1971). İbn Cinnî'nin bu şerhi üze­rine Ebû Nasr Mansûr b. Müsellem ed-Dümeyk el-Halebî Tetimmetü mâ kaşşa-ra fîhi İbn Cinnî fî şerhi ebyâti'1-Ha-mâse adıyla bir eser yazmıştır.