İbn hübeyre, ebû HÂLİD 6 Bibliyografya : 7

İBN MÂSEVEYH ¹⁰⁹⁸

İBN MA'SÛM

Sadrüddîn Alî Hân b. Nizâmiddîn Ahmed b. Muhammed Ma'sûm el-Hüseynî el-Medenî (ö. 1120/1708} Arap dîli âlimi, edip ve şair.

15 Cemâziyelevvel 1052'de (11 Ağustos 1642) Medine'de, bazılarına göre ise Mek­ke'de ¹⁰⁹⁹ doğdu. Aslen Şîrazlı olup Medine'ye yerleşen bir aileye men­suptur. Soyu baba tarafından kelâm, fel­sefe, mantık, matematik ve astronomi âlimi Mîr Gıyâseddin Mansûr ile (ö. 949/ 1542) filozof Sadreddîn-i Şîrâzî'ye (ö. 1050/ 1641) ulaşır. Riyâzü's-sâlikîn adlı eseri­nin mukaddimesinde ve SüIvetü'I-ğa-rib'inde ¹¹⁰⁰ soyunun Hz. Hüseyin'in torunu Zeyd b. Ali Zeynelâbidîn'e ulaştığını söy­ler. Annesi, o devirde Hicaz'da Şâfıîler'in imamı olan Ahmed el-Menûfî'nin kızıdır.

İbn Ma'sûm, başta babası olmak üzere Ca'fer b. Kemâleddin el-Bahrânî ve Mu­hammed Ali eş-Şâmî gibi hocalardan Öğ­renim gördü. Babası, 1054 (1644) yılında Haydarâbâd Sultanı Abdullah Kutubşah'ın hizmetinde nâibü's-saltana olarak göre­ve başlayınca İbn Ma'sûm Medine'de aile­siyle kalarak tahsiline devam etti. On bir yıl sonra Haydarâbâd sultanının gönder­diği heyet eşliğinde ailesiyle birlikte Hay-darâbâd'a gitti. Burada bulunduğu yıllar­da ilmî faaliyetlerini sürdürdü. Sultan Ab­dullah Kutubşah'ın ölümünün ardından hükümdar olan Vezir Mirza Ebü'l-Hasan, İbn Ma'sûm'u ve babası Nizâmeddin Ahmed'i hapse attırdı. Babasının 1086 (1675) yılında hapishanede ölmesinden sonra kendisinin de öldürüleceğini öğre­nince hapisten kaçtı. Burhânpûr'a gidip Bâbürlü Hükümdarı Evrengzîb'e sığındı. Evrengzîb ona han unvanını vererek 1300 atlıdan oluşan askerî birliğine reis tayin etti, Ahmednagar'a gittiğinde kendisini Evrengâbâd muhafızı olarak görevlen­dirdi. İbn Ma'sûm, burada bir süre görev yaptıktan sonra Mâhor genel valiliğine tayin edildi; ardından Burhânpûr saray divanı başkanlığına getirildi. Uzun yıllar bu görevi yürüttükten sonra hüküm­darın uygulamalarına dayanamayıp ¹¹⁰¹ istifa etti (1114/1702). Bir süre sonra kırk sekiz yıldır yaşamakta ol­duğu Hindistan'ı terkederek yerleşmek niyetiyle ailesiyle Mekke'ye gitti. Hac farizasını İfa edip Medine'ye geçti. Uzun yıllar sonra döndüğü bölgede şartların değiştiğini görmesi ve uygun bir ortam bulamaması sebebiyle yolculuğuna de­vam etti. Sırasıyla Basra, Necef, Kerbelâ'-ya uğrayıp Bağdat'a geldi. Buralarda da ömrünün son dönemini geçireceği ilmî bir çevre bulunmadığını görünce İran'a gitmeye karar verdi. Horasan, Meşhed, Kum ve İsfahan üzerinden o devirde bir ilim merkezi olan dedelerinin memleketi Şîraz'a gitti. Orada yerleşip büyük dedesi Mîr Gıyâseddin Mansûr'un yaptırdığı el-Medresetü'l-Mansûriyye'de ders vermeye başladı. Hayatının sonuna kadar bu med­resede öğretim faaliyetlerini sürdüren İbn Ma'sûm, aralarında Seyyid Emîr Muham­med Hüseyin b. Muhammed Salih el-Ha-tunâbâdî. Bakır b. Mevlâ Muhammed Hü­seyin el-Mekkî'nin de bulunduğu çok sa­yıda öğrenci yetiştirdi. Vefatında, Çerâğ-ı Cihan (Şah Çerağ) lakabıyla tanınan Seyyid Ahmed b. Mûsâ b. Ca'fer'in hazîresinde büyük dedesi Gıyâseddin Mansûr'un kab­rinin yanına defnedildi. Bir Şiî âlimi olan İbn Ma'sûm, biyografik eserlerinde ve özellikle Süiâ/efü'/-eaşr'da Şiî müellif ve âlimleri her fırsatta överken Sünnî müel­lifleri eleştirmekten geri durmamıştır. Bu bakımdan onun değerlendirmelerini ih­tiyatla karşılamak gerekir.

İbn Ma'sûm genç yaşta şiir yazmaya başlamış, başta methiye ve mersiye ol­mak üzere gazel, hamâse. tasvir, hamriy-yât gibi türlerde çok sayıda kaside naz-metmiştir. Şiirlerinin çoğunu Hz. Peygam­ber ile ¹¹⁰² babası, soyu, hocaları ve dostları hakkında kaleme aldığı methiyelerle mersiyeler teşkil eder. Bu yönleriyle kendisi gibi Hz. Hüseyin soyundan gelen şair Şerif er-Ra-dî'ye benzetilir. Bir bedî' âlimi olmasına rağmen bedîiyyesi dışındaki şiirlerinde edebî sanatlara fazla iltifat etmemiş, hi­civden de uzak durmuştur.

Eserleri.

1. Riyûzü's-sâlikîn îî şerhi'ş-Şahîfeti s-Seccâdiyye. Nec-meddin Bahâ eş-Şeref el-Alevî'nİn rivayet ettiği, İmam Zeynelâbidîn'in elli dört dua ve münâcâtını ihtiva eden eser üzerine 1106'da (1694) yazdığı şerhtir.

2. el-Ke-limü't-tayyib ve'l-ğayşü'ş-şayyib fi'l-ed'iyeii'7-me'şûre. Hz. Peygamber ve Ehl-i beyt'ten intikal eden duaları ihtiva etmektedir (Tahran 1326).

3. el-Hadâ'i-ku'n-nediyye lî şerhİ'1-Fevâ'idi'ş-Şamediyye. Bahâeddin Âmilî'nin, karde­şi Abdüssamed için yazdığı nahve dair eserin şerhi olup 1079'da (1668-69) telif edilmiştir. Müellifin bu eser üzerine ayrıca iki şerhi daha bulunmaktadır.

4. Envâ-lü'i-iebf fî envâH1-bed. Hz. Peygam­ber için 1077 (1666-67) yılında yazdığı ve içinde 155 bediî sanatın geçtiği 149 be­yittik bedîiyye tarzındaki kasidesinin şer­hidir. Eser 12.000 beyte varan şiir Örnek­lerinin yanı sıra birçok edebî parça, tarihî hadise ve fıkhî meseleyi de ihtiva etmek­tedir. ¹¹⁰³

5. ed-Derecâtü'r-refîca fî tabaköti'l-İmömiyye mine'ş-Şîıa. Eserde sahabe, tabiîn ve imamlardan doğrudan hadis rivayet eden muhaddis-lerle âlimler, fakihler, filozoflar. Arap ede­biyatı âlimleri, mutasavvıflar, hükümdar­lar, emîrler, vezirler, şairler ve ilimde meşhur kadınlar on iki bölümde ele alın­mıştır.

6. Sülâtetü'l-'aşr fîmehâsini'ş-şıfarâ' bi-külii Mışr. XI. (XVII.) yüzyılda yasayan şairlerin biyografisini ve şiirlerin­den Örnekleri içeren eseri müellif 1082 (1671) yılında Hindistan'da iken kaleme almıştır. Şehâbeddin el-Hafâcî'nin (ö. 1069/1659) Reyhânetü'I-elibbâ3 ve zeh-retü'l-hayâti'd-dünyâ adlı eserine zeyil olarak hazırlanan ve beş bölümden mey­dana gelen eser Mekke, Medine, Suriye, Mısır, Yemen, Acem, İrak, Bahreyn ve Mağrib'de yetişen şairleri ihtiva etmekte­dir. ¹¹⁰⁴

7. Sülvetü'l-ğarib ve üsve-tü'1-erîb. İbnMa'sûm lO64'te(1654) baş­ladığı, on dokuz ay süren Mekke-Hayda­râbâd yolculuğu esnasında gördüğü yer­leri, ilginç olayları, karşılaştığı kimseleri, onlarla yaptığı müzakere ve tartışmaları anlattığı bu eseri 1074-1075 (1663-1664) yıllarında kaleme almıştır. Eser, Şâkir Hâ­dî Şükr tarafından Rihletü İbn Ma'şûm eî-Medenî ev SüIvetü'I-ğarib ve üsve-tü'1-erib adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1408/1988).

8. Dîvân. 5000 beyitten mey­dana gelmekte olup Şâkir Hâdî Şükr tara­fından neşredilmiştir (Beyrut 1408/1988). Eserin son tarafında, müellifin Afîfüddin et-Tilimsânî ile Va'vâ" ed-Dımaşki gibi şa­irlerin şiirlerine yaptığı tahmîsleri, bazı Yemenli şairlerin müveşşahlarına nazire­leri ve dostluk üzerine kaleme aldığı çe­şitli urcûzeleri yer alır.

9. Hadîkatü'l-Hlm (Haydarâbâd 1266/1849). İbn Ma'sûm'un diğer eserleri de şun­lardır: Muvazzihu'r-reşâd fî şerhi'l-îr-şâd ¹¹⁰⁵ ez-Zehre (na­hivle ilgilidir), Ahvâlü'ş-şahâbe ve't-tâ-bfîn ve'l-'ulemâ' ¹¹⁰⁶ et-Tıröz fî Hlmi'l-luğa ¹¹⁰⁷ Mülhaku Sülâfeti'l-'aşr ¹¹⁰⁸ Risale fî ağlâti'l-Fîrûzâbâdî fi'l-Kâmûs. Mü­ellifin bunlardan başka et-Tezkire fî şer­hi mesâ'ili't-Tebşıra, et-Tezkire fi'î-fe-vâ'idi'n-nâdire, Risale ii'1-müselsele bi'l-âbö', Mihakkü'l-karîz, Neisetü'l-maşdûr gibi eserleri de bulunmaktadır.¹¹⁰⁹

Bibliyografya :

İbn Ma'sûm, Rihletü İbn Ma'şûm el-Mede-nî (nşr. Şâkir Hâdî Şükr). Beyrut 1408/1988, s. 84-85; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-13; a.mlf.. Dîvân (nşr. Şâkir Hâdî Şükr], Bey­rut 1408/1988, s. 83, 109, 112, 135, 171,337; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 5-30; a.mlf.. ed-Derecâtü 'r-refî'a fi tabakâü'l-İmâmiyye mine'ş-Ş'fa, Beyrut 1403/1983, s. 3-16; Hür el-Âmiiî. £me/ü7-'âm(7(nşr. Ahmed el-Hüseynî], Necef 1385, il, 176; Muhibbi. Nefhatü'r-Reyhâne, IV, 187-195; Şevkânî. ei-Bedrü't-tâli', 1. 428-429; Hânsârî. Rauzâtü't-cennât (nşr Esedullah İsmâ-itiyyân), Kum 1391, IV, 394-397; Hediyyetü't-taripn. I, 763;a.mlf., îzâhu'l-meknûn, 1, 144, 276. 395, 463, 487, 603; M, 20, 25; SerKİS. Mu'-cem, s. 244-245; Brockelmann. GAL, 11, 554-555; Suppi, II, 627-628; Abbas el-Kummî. Se-pnetü'l-bihâr, Beyrut, ts. (Dârü 1-Murtazâ), II, 245-246; Tebrîzî. Reyhânetü'l-edeb, II, 90-94; Kehhâle. Mu'cemü'l-mü'elliftn, VII, 28-29; Ab-dülhüseyin Ahmed el-Emînî, el Gadir fi'l-Kitâb ue's-Sünne, Tahran 1366, XI, 344-353; Zübeyd Ahmed. el-Adâbü't-'Arabiyye, s. 195-198,216-217; Ma'a't-Mektebe,s. 169; C. Zeydân. Âdâb (Dayf), III, 306;A'yânü'ş-Şl% VIII, 152-153;Ali Ebû Zeyd. el-BedlHyyât fı't-edebi'i-cArabî, Bey­rut 1403/1983, s. 123-125; Ziriklî.e/-At(âm(Fet-hullah}, IV, 258-259; Abdullah Mirdâd Ebü'l-Hayr, el-Muhtaşar mîn Kitabi Neşri'n-nevr ue'z-zehı; Cidde 1406/1986, s. 359-360; Muhammed Habîb el-Hîle, et-Tânh ue'l-mü'errihün bi-Mekke, London 1994, s. 378-382. rvi