İbn rüseyd

İBN SÎDE

Ebü'l-Hasen Alîb. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî (ö. 458/1066) Lııgatçı, edebiyat ve dil âlimi.

398 (1008) yılında Mürsiye'de (Murcia) doğdu. Dedelerinden Sîde'ye nisbetle İbn Sîde olarak tanınır. Babası gibi âmâ oldu­ğundan Darîr lakabı ile de anılan İbn Sîde öğrenimine babasının yanında başladı. Altı yaşında Kur'ân-ı Kerîm'i ezberledi. Daha sonra Ebü'l-Alâ Sâid b. Hasan el-Bağdâdî. Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed et-Talemenkî, Ebû Osman Saîd b. Muhammed ve Ebû Bekir ez-Zübeydî gi­bi âlimlerden Arap dili, lügat, kıraat, tefsir, fıkıh, hadis, felsefe ve mantık dersleri aldı. Güçlü hafızası sayesinde birçok lü­gat ve gramer kitabını ezberledi. Muh­temelen Mürsiye'de meydana gelen siya­sî olaylar sebebiyle buradan ayrılarak Dâ-niye'ye (Denia) gitti. Dâniye Emîri Ebü'l-Ceyş Mücâhid b. Abdullah el-Âmirî ile ta­nışarak yakın ilgi ve himayesine mazhar oldu. Ancak Mücâhid el-Âmirî'nin vefatın­dan sonra (436/1045) yerine geçen oğlu İkbâlüddevle Ali b. Mücâhid el-Muvaffak ile arası açılınca Dâniye'den ayrılmak zo­runda kaldı. Bir müddet sonra bir kaside sunarak emirden af diledi ve tekrar Dâ-niye'ye döndü.²⁹⁷ 25 Rebîüiâ-hir 4S8 (26 Mart 1066) tarihinde burada vefat etti.²⁹⁸

Arap dili, edebiyatı ve tarihi alanların­da geniş bilgi sahibi olan İbn Sîde'nin asıl şöhreti lügat sahasındadır. Bazı beyit ve kıtaları kaynaklarda yer almakla birlikte şiirlerinin çoğu zamanımıza intikal etme­miş, sadece Vrcûzetü ğamîs adlı man-zumesiyle İkbâlüddevle için yazdığı bir kasidesi günümüze ulaşmıştır. İbn Sîde aralarında Ebû Abdullah Muhammed b. Halesa eş-Şezûnî, Ebû Bekir Muhammed b. Ali b. Halef, Ebû Ca'fer Ahmed b. Ali el-Mürsî ve Ebû Ömer Ahmed b. Muham­med et-Temîmî gibi simaların bulunduğu öğrenciler yetiştirmiştir.

Eserleri.

1. el-Muhkem ve'1-muhî-tü'1-cfzam. Mücâhid b. Abdullah el-Âmi­rî'nin isteği üzerine Halil b. Ahmed'in Kitâbü'l-Ayn' tarzında yazılmış on iki cilt­lik bir lügat olup I. cildi Mustafa es-Sekkâ ve Hüseyin Nassâr (Kahire 1377/1958), II. cildi Abdüssettâr Ahmed Ferrâc (Kahire 1377/1958), III. cildi Âişe Abdurrahman

(Kahire 1377/1958), IV. cildi Abdüssettâr Ahmed Ferrâc(Kahire 1388/1968), V. cildi İbrahim el-Ebyârî (Kahire 1391/1971), VI. cildi Murad Kâmil (Kahire 1392/1972) ve VII. cildi Muhammed Ali en-Neccâr (Ka­hire 1393/1973) tarafından yayımlanmış­tır.

2. el-Muhaşşaş. Yine Mücâhid b. Abdullah'ın İsteğiyle hazırlanan eser, Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm'in el-Garî-bü'l-muşannel gibi konulara göre ter­tip edilmiş bir lügat olup Tâhâ b. Mah-mûd'un tasnifliyle beş cilt halinde basıl-mış(Bulak 1316-1321), Muhammed et-Tâlibî (Tunus 1375/1956) ve Abdüsselâm Muhammed Hârûn ²⁹⁹ tarafından değişik indeksleri yapıl­mıştır.

3. Şerhu müşkiîi şifri (ebyâü) Hütenebbî. İbn Sîde bu eserinde Müte-nebbî'nin şiirlerindeki lügat, gramer, an­lam ve şiir tekniği bakımlarından açıklan­ması gereken hususlar üzerinde durmuş. ayrıca bazı şiirlerindeki felsefe ve man­tıkla ilgili meseleleri incelemiştir. Kitabı ilk defa Mütenebbî. İbn Sîde ve eserle­ri hakkında bir mukaddime ve çeşitli in­dekslerle birlikte Muhammed Rıdvan ed-Dâye neşretmiş (Dımaşk 1395/1975), daha sonra da Mustafa es-Sekkâ ve Hâmid Abdülmecîd ile (Kahire 1396/1976) Muham­med Âl-i Yâsîn tarafından yayımlanmıştır (Bağdad 1977).

4. Urcûzetü ğamîs. Mü­ellifin hayatını, hocalarını ve onlardan okuduğu kitapları anlattığı didaktik bir şiiri olup Habîb Zeyyât'ın özel kütüphane­sinde otuz üç varaklık bir nüshasının bu­lunduğu kaydedilmektedir.³⁰⁰

Müellifin kaynaklarda ayrıca el-Enîk fî şerhi'l-Hamâse, el-Vâfî fî Vmi'1-kavâ-fî, et-Tezkîr ve't'te3nîş, Şerhu ebyâti Cümeli'z-Zeccâcî, Şâzzü (Şeuâzzü)'l-luğa, el-'Âlemfi'l-luğa, Kİtâbü'l-'Avîş fî şerlıi Işlâhi'l-mantık, el-Makşûr ve'1-memdûd ve diğer bazı eserleri zik­redilmektedir. İbn Sîde hakkında yapılan müstakil çalışmalar şunlardır: D. Cabanelas. İbn Sîde hayâtühû ve âşâruh (Tunus 1980); Abdülkerîm en-Nuaymî, İbn Sîde âşâ-ruhû ve cühûdüh (Bağdad 1984); Vefa bint Abbas Hasan el-Havît, en-Naiılü cin-de'I-'Aşmacî ve İbn Sîde kadîmen ve'n-nahîü hadisen.³⁰¹

Bibliyografya :

İbn Sîde, el-Muhkem ve'l-muhitu'l-a'zam (nşr. Mustafa es-Sekkâ -Hüseyin Nassâr), Ka­hire 1377/1958, neşredenlerin girişi, 1, 5-27; a.mlf., Şerhu müşkili şİ'ri'l-Mütenebbî (nşr. Muhammed Rıdvan ed-Dâye). Dımaşk 1395/ 1975, neşredenin girişi, s. 5-15; Sâid el-Ende-lüsî. fabakâtü'l-ûmem (nşr. L. Şeyho], Beyrut 1912, s. 77;Humeydî, Cezvetü't-muktebis(nşr. Muhammed Tâvît et-Tancî), Kahire 1386/1966, s. 293; İbn Beşküvâl. eş-Şıla, II, 410; Dabbî, Buğ-yetü't-müttemis, s. 405; Yâküt, Mu'cemü'l-üdebâ7, V, 84, 86; XII, 231-235; İbn Hallikân. Vefeyât, I, 342; III, 330-331; Abdülbâki b. Ab-dülmecîd el-Yemânî. işâretû'i-ta'yîn fî terâci-mi'n-nühât ue't-luğauiyyîn{uşr Abdülmecîd Diyâb),Riyad 1406/1986, s. 210-211; Safedî, tiektü'ihimyân (nşr. Ahmed Zekî Bek), Kahire 1329/1911, s. 204; Süyûtî, Buğyelü'l-uu'ât, II, 143; Brockelmann. GAL, I, 376; II, 697; Suppl.,], 542; Hediyyetü'l-'ârifîn,!, 691; Al-bîr Habfb Mutlak, el-Hareketü'l-luğaviyye fı'l-Endetüs, Beyrut 1967, s. 351-382; Muham­med Rıdvan ed-Dâye, Târîhu'n-nakdi'l-edebî fı't-Endelüs, Dımaşk 1401/1981, s. 163-178; Abdülkerîm en-Nuaymî, ibn Side, Bağdad 1984; Muhammed Reşâd el-Hamzâvî. ei-Mu'ce-mü'l-cArabî: İşkâtât ue mukârebât, Tunus 1991, s. 19-53; a.mlf., "Tekmile fî tercemeti İbn Sîde", Havtiyyâtü't-Câmİ'ati't-Tûnİsiyye, sy. 5, Tu­nus 1969, s. 17-48; Abdülalî el-Vedgîrî, "Fİ Zab­tı İbn Sîde", el-Menâhii, sy. 35, Rabat 1986, s. 81-86; Moh. Ben Cheneb. "İbn Sîde", İA, V/2, s. 807; M. Talbi, "ibn Sida", E/^İng ], I», 940; İnâyetullah Fâtihî Nejâd. "İbn Sîde", DMBİ, III, 732-734.

İBN SÎNÂ

Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillâh b. Alî b. Sînâ (ö. 428/1037) İslâm Meşşâî okulunun en büyük sistemci filozofu,

Ortaçağ tıbbının önde gelen temsilcisi. Yaklaşık 370 (980-81) yılında Buhara yakınındaki Efşene köyünde doğdu. Tale­besi Ebû Ubeyd el-Cûzcânî'ye yazdırdığı hayat hikayesiyle Cûzcânî'nin verdiği ilâ­ve bilgilerin İbnü'l-Kıftîve İbn Ebû Usay-bia tarafından nakledilmesi sayesinde diğer İslâm filozoflarına nisbetle hakkın­da daha fazla bilgi bulunmaktadır. İslâm dünyasında İbn Sînâ künyesiyle meşhur olup bilim ve felsefe alanındaki eşsiz ko­numunu ifade etmek amacıyla Ortaçağ âlim ve düşünürleri tarafından kendisine verilen "eş-şeyhü'r-reîs" unvanı ile de bi­linir. Ayrıca "hüccetü'1-hak, şeref ü'l-mülk. ed-düstûr" gibi vasıflarla da anılmıştır. Batı'da genellikle Avicenna olarak bilin­mekte ve "filozofların prensi" diye nite­lenmektedir. Aslen Belhli oian babası Abdullah, Sâmânî Hükümdarı Nûh b. Man-sûr döneminde başşehir Buhara'ya yer­leşmişti. İyi bir Öğrenim gördüğü ve İs-mâilî görüşleri benimsediği anlaşılan Ab­dullah. İsmâilî dâîlerle sürekli irtibat ha­lindeydi. Bu irtibat neticesinde evi felse­fe, geometri ve Hint matematiğiyle ilgili konuların tartışıldığı bir merkeze dönüşmüştü. Kendisini bu tartışmaların içinde bulan İbn Sînâ erken denilebilecek bir çağda felsefî konulara aşinalık kazandı.

İbn Sînâ olağan üstü bir zekâya sahip olduğu için küçük yaşta dikkatleri üzerin­de topladı. Önce Kur'an'ı ezberledi; dil, edebiyat, akaid ve fıkıh öğrenimi gördü. Hayat hikâyesinde bu dönemdeki hoca­ları arasında sadece Hanefî fakihi Ebû Muhammed İsmail b. Hüseyin ez-Zâhid'i zikrederse de onun bilhassa dil ve edebi­yat alanında Ebû Bekir el-Berki'den ders aldığı sanılmaktadır.³⁰² Dinî ilimler sahasında çok yoğun bir okuma faaliyeti sürdüren ve yüksek bir düzeye ulaştığı anlaşılan İbn Sînâ ayrıca babasın­dan geometri, aritmetik ve felsefe konu­sunda ilk bilgilerini aldıktan sonra baba­sının isteği üzerine Mahmûd el-Messâh'tan Hint aritmetiği okudu. Ebû Abdullah en-Nâtilî Buhara'ya gelince babası onu oğluna ders vermesi için evinde misafir etti. İbn Sînâ, Nâtilî'-den Porphyrius'un îsâğûcî (Eisagoge) adlı mantık kitabını okumaya ve bu çer­çevede tartışmalar yapmaya başladı. Gös­terdiği üstün başarıdan memnun olan hocası, onun ilimden başka bir işle meş­gul edilmemesi yönünde babasına tavsi­yede bulundu. Bir süre sonra mantık ala­nında hocasının yetersiz kaldığını düşü­nen İbn Sînâ, konuyla ilgili eserleri kendi kendine okumaya ve şerhleri incelemeye başladı. Bu arada Öklid'in Elementler'i-nin baştan beş altı bölümünü yine Nâti-lî'den okudu, kitabın geri kalan kısmını ise kendi kendine çözmeye çalıştı. Ardın­dan Batlamyus'un ei-Mecistfsine (Almagest) geçti; eserin başlangıç kısımla­rını bitirip geometrik şekillerle ilgili bölü­müne ulaşınca hocası kitabın diğer kısım­larını kendi kendine okuyabileceğini söy­ledi. Sonuçta İbn Sînâ astronomide de ol­dukça ileri bir seviyeye ulaştı. Nâtilî Gür-genç'e gitmek üzere Buhara'dan ayrılın­ca İbn Sînâ fizik, metafizik ve diğer fel­sefî konularla ilgili metinlere ve bunların şerhlerine yöneldi. Bu çalışmalar netice­sinde felsefenin bütün disiplinlerinde iyi bir donanıma sahip olduktan sonra tıp tahsiline başladı. Kaynaklarda İbn Sina'­nın tıp alanındaki hocaları arasında Ebû Sehl îsâ b. Yahya el-Mesîhî ile Sâmânî-ler'in saray hekimi Ebû Mansûr Hasan b. Nûh el-Kumrfnin isimleri zikredilmekte­dir.³⁰³ Öyle an­laşılıyor ki İbn Sînâ, diğer alanlarda oldu­ğu gibi bu alanda da hocalarından bir müddet ders aldıktan sonra tipla ilgili eserleri kendi kendine okumaya başla­mıştır. Bu suretle tıp ve eczacılıkta da ile­ri bir düzeye ulaşan, kendi ifadesine göre daha on altı yaşında iken birçok tabibin onu bir tıp otoritesi sayarak bilgisinden faydalandığı İbn Sînâ, tıpta teoriden pra­tiğe geçerek bilgilerini daha da geliştir­di.

Bu arada fıkıh öğrenimini de sürdü­rerek münazaralarda bulunacak kadar bilgisini geliştiren İbn Sînâ, daha sonra mantık ve felsefe kitaplarını yeniden göz­den geçirmeye koyuldu. Bir buçuk yıl de­vam eden bu süre zarfında mantık, ma­tematik ve fizik alanlarında ilerleme kay­dedip metafizik sahasındaki eserleri in­celemeye yöneldi. Bu sırada Aristo'nun Mâ bcfde't-tabî'a (Metaftzika) adlı ese­rini defalarca okumasına rağmen muhte­melen Arapça çevirisinin de kötü olması yüzünden muhtevasını ve yazarının ama­cını tam olarak anlayamadı. Fakat Fârâ-bî'nin İbâne can garazı Aristotâlîs û Kitabi Mâ bacde't-tabîca adlı eserini te­sadüfen elde edip okuyunca bu proble­mini çözmüş oldu.

Felsefe ve tıp alanında oldukça ün ka­zanan İbn Sînâ, Sâmânî Hükümdarı Nûh b. Mansûr'un ağır bir hastalığa yakalan­ması üzerine saraya davet edildi. Saray doktorları ile yaptığı ortak çalışmalar so­nucunda sultanın tedavisi konusunda nis-bî bir başarı sağladı. Bu şekilde daha on sekiz yaşında iken saray hekimliğine ge­tirilen İbn Sînâ, zengin saray kütüphane­sine girerek tıpla ilgili eserleri okuma ve inceleme imkânına kavuştu. Bir müddet sonra yanıp harap olan bu kütüphanede daha önce ismini bile duymadığı pek çok tabip ve düşünürü okuma fırsatını elde etmişti.

Nûh b. Mansûr'dan (ö. 387/997) sonra Mansûr b. Nûh ve İsmail b. Nûh el-Mün-tasır zamanında da saraydaki görevini sürdürdüğü anlaşılan İbn Sina'nın ³⁰⁴ bu dönemdeki faa­liyetleri konusunda fazla bilgi bulunma­makla birlikte faaliyetleri arasında telif çalışmalarının da yer aldığı bilinmektedir. Nitekim Ebü'l-Hüseyin el-Arûzî'nin, ken­disi için ilim ve felsefe konusunda kap­samlı bir kitap yazmasını teklif etmesi üzerine matematik dışındaki bütün ilim­leri içine alan el-Hikmetü'l-'arûziyye adlı bir eser kaleme almış, Ebû Bekir el-Berki'nin talebiyle de yaklaşık yirmi ciltlik el-Hâşıl ve'1-mahşûl ile el-Bir ve'i-işm adında bir risale telif etmiştir.

İbn Sînâ'nm hayatında babasının ölü­münden (393/1003) sonra siyasî ilişkiler yoğunluk kazandı. Bu değişikliğin hangi sebebe dayandığı tam olarak bilinme­mekle birlikte herhalde Sâmânî Devleti'-nin içinde bulunduğu durumun bunda önemli etkisi olmuştur. Zira devlet, İbn Sînâ'nm babasının ölümünden birkaç yıl önce Önemli sarsıntılar geçirmiş, 396 (1005) yılında da çökmüştür. Böylece İbn Sînâ Buhara'yı terketmek zorunda kal­mış ve kendisine uygun bir yer bulabil­mek amacıyla çeşitli bölgelere seyahat etmiştir. İlk olarak Hârizm'de bir kasaba olan Gürgenç'e (Ürgenç) gitti. Burada ve­zirlik yapan ve felsefî ilimlere meraklı olan Ebü'l-Hüseyin es-Süheylî onu mahallî bir emîr olan Ali b. Me'mûn'a tak­dim etti. Veziri gibi kendisi de filozof ta­biatlı, erdemli ve sevilen bir kişi olan Emîr Ali ³⁰⁵ İbn Sînâ'ya Gür-genç'te kaldığı müddetçe maaş bağladı. Emîrin sarayında Bîrûnî, Ebû Sehl el-Me­sîhî. İbnü'i-Hammâr ve İbn Irak gibi âlim­ler de bulunuyordu. İbn Sînâ ile Bîrûnî arasında fizik ve astronomiye dair bazı münazaralar bu sırada gerçekleşti. Ni-zâmî-i Arûzî'nin verdiği bilgiye göre bu âlimler dostluk havası içinde ilmî faali­yetlerini sürdürürken bir gelişme onların huzurunu bozdu. Gazneli Mahmud. Emîr Ali b. Me'mûn'a bir mektup gön­dererek meclisindeki âlimleri kendi sa­rayına göndermesini istedi. İbn Irak, İbnü'l-Hammâr ve Bîrûnî daveti kabul ederken İbn Sînâ ve Ebû Sehl ei-Mesîhî gitmemeye karar verdiler, ancak Gür-genç'te kalmayı da tehlikeli görerek ora­dan ayrıldılar. Gazneli Mahmud, İbn Sî-nâ'yı buldurmak için resmini yaptırıp ço­ğalttırarak çeşitli bölgelere gönderdiyse de bir sonuç elde edemedi.³⁰⁶

İbn Sînâ Nesâ. Bâverd. Tûs, Şakkân, Semnîkân ve Câcerm'e uğradıktan sonra Ziyârî Devleti Hükümdarı Kâbus b. Veşm-gîr ile buluşmak amacıyla Cürcân'a gitti, Fakat bu sırada Emîr Kâbûs'un tutukla­nıp bir kalede hapsedilmesi ve orada öl­mesi üzerine Cürcân ile Hârizm arasın­daki Dihistan'a geçti. Bu bölgede iken 403'te (1012) şiddetli bir hastalığa yaka­lanan İbn Sînâ aynı yıl içerisinde Cürcân'a döndü ve burada, daha sonra kendisin­den hiç ayrılmayan ve biyografisini kale­me alan Ebû Ubeyd el-Cûzcânî ile tanıştı. Bir şiirindeki ifadesinden.³⁰⁷ gittiği yer­lerde değerinin bilinmediği ve şahsına ya­raşır bir himaye görmediği için yedi yıl boyunca seyahat ettiği anlaşılan İbn Sînâ'-nın Cürcân'da rahat bir ortama kavuştu­ğu görülmektedir. Nitekim ilme düşkün bir kişi olan Ebû Muhammed eş-Şîrâzî ona bir ev satın almış ve bazı imkânlar tanımıştır. Böyle bir ortamda İbn Sînâ bir yandan eserlerini kaleme alıyor, bir yandan da ilmî ve felsefî konularda ders veriyordu. Cûzcânî'nin yazdığı biyografi­ye göre İbn Sînâ bu öğrencisine mantıkla ilgili ei-Muhtaşarü'1-evsat adlı bir kitap dikte etti; Ebû Muhammed eş-Şîrâzî için de eJ-Mebde ve'l-me^âd ile el-Erşâ-dü'l-külliyye'sinı kaleme aldı. Ayrıca eJ-Könûn îi't-tıbb'ın başlangıcı \leMuhta-şarü'l-Mecistî gibi birçok eserini bura­da telif etti.

Cürcân'da muhtemelen İki yıl kalan İbn Sînâ, Rey'e giderek Büveyhî Devletİ'nin valisi Fahrüddevle'nin eşi Seyyide ve oğlu Mecdüddevle ile buluştu. Burada İlmî oto­ritesini kabul ettirerek melankoliye ya­kalanan Mecdüddevle'nin tedavisini üst­lendi. Mecdüddevle, Büveyhîler ailesinin bir mensubu olduğundan bu hadise İbn Sînâ ile Büveyhîler arasındaki ilişkinin başlangıcını teşkil etti. Rey'de iken el-Me'âd adlı eserini kaleme alan İbn Sînâ muhtemelen Mecdüddevle'nin tedavi­sinden sonra Kazvin'e, oradan da Hemedan'a gitti. Bu şehirde Kezbâneveyh'in hizmetine girdi. Ardından kulunç (koiik) hastalığına yakalanan Büveyhî Hüküm­darı Şemsüddevle'yi tedavi etmek için onun sarayında bulundu. Burada hüküm­darı iyileştirmeyi başaran İbn Sînâ birçok mükâfatla birlikte hükümdarın dostluğu­nu da kazandı. Şemsüddevle'nin Karmî-sîn'e bir sefer düzenlemesi üzerine onun yanında savaşa katıldı. Savaş yenilgiyle sonuçlanınca Şemsüddevle ile birlikte He-medan'a döndü. Bu olaydan sonra ken­disine vezirlik teklif edilen İbn Sînâ gö­revi kabul etti. Fakat ordu içerisinde baş gösteren huzursuzlukların ardından isyan çıktı. İbn Sina'nın evini kuşatan isyancılar onu hapse atıp bütün mallarına el koy­dular; ayrıca Şemsüddevle'den filozofun öldürülmesini istediler. Bu isteği kabul etmeyen hükümdar isyancıları yatıştır­mak için onu görevinden uzaklaştırdı. İbn Sînâ, kırk gün boyunca Şeyh Ebû Sa'd ed-Dahdûk'un evinde gizlenmek zorunda kaldı. Ancak hastalığı nükseden Şemsüd­devle tekrar kendisini tedavi etmesini isteyince onu tedaviye başlayan İbn Sînâ yeniden vezirlik makamına getirildiği gi­bi öncekinden daha çok ikram ve iltifata nail oldu. Bu sırada İbn Sînâ öğrenci ye­tiştirmeyi de ihmal etmiyordu. Gündüz­leri devlet işleriyle meşgul olduğu için ge­celeyin ders veriyor, özellikle eş-Şifâ ve el-Könûn fi't-tıb gibi eserlerinin yazıl­mış olan bölümlerini talebelerine okutu­yordu. Bu talebelerin kim olduğu tam olarak bilinmemekle beraber bunlar ara­sında Ebû Abdullah el-Ma'sûmî, Ebû Mansûr İbn Zeyle ve Behmenyâr b. Mer-zübân el-Âzerbaycânînin bulunduğu kaydedilmektedir.³⁰⁸

Daha sonra İbn Sînâ, Şemsüddevle'nin Tarım üzerine düzenlediği sefere katıl­mak durumunda kaldı. Tarım yakınla­rında hükümdar tekrar hastalanınca as­kerler kendisini Hemedan'a götürmek is­tedilerse de Şemsüddevle yolda öldü ve yerine oğlu Semâüddevle geçti (412/1021). Yeni hükümdar İbn Sina'dan vezirlik gö­revini sürdürmesini istediyse de filozof bunu kabul etmedi. Bu tavrı yüzünden Büveyhîler'le arasının açılmasına rağmen Hemedan'dan aynlamadı ve bir süre göz­den uzak olarak Ebû Gâlib el-Attâr adın­da bir kişinin evinde kaldı. İbn Sînâ, bu­rada oturduğu zaman zarfında Cûzcânf-nin isteği üzerine telifine başladığı eş-Şifö'm tabîiyyât bölümünün el-Haye-vân ve en-Nebât dışındaki kısımları ile itâhiyyât bölümünü tamamlamış, ayrıca mantık bölümünün de bir kısmını yaz­mıştır.

İbn Sînâ ile Büveyhîler arasındaki ger­ginlik artmış, hatta Şemsüddevle'nin öte­ki oğlu Tâcülmülk, onun Kâkûyîler Hü­kümdarı Alâüddevle Muhammed b. Rüs-tem ile gizlice mektuplaştığını ileri sür­müştür. İbn Sînâ bu suçlamayı reddettiy-se de kendisine düşmanlık besleyen ba­zı kişilerin de aleyhinde bulunması üze­rine Ferdecân Kalesi'ne hapsedildi (414/ 1023). Kalede dört ay kalan filozof, Alâ-üddevle'nin Hemedan'a bir sefer düzen­leyip orayı zaptetmesinden sonra serbest bırakılarak Hemedan'da vezirlik yapan Ebû Tâlib el-Ulvî'nin evin­de kaldı. Kalede iken el-Hidâye, Hay b. Yafaân ve el-%ülunc adlı kitaplarını ya­zan îbn Sînâ, Ebû Tâlib el-Ulvî'nin evinde bulunduğu süre içerisinde de eş-Şifâ'ın yarıda kalan mantık bölümünü tamam­ladı.

Bütün bu olaylardan sonra yine de ken­disini bırakmak istemeyen Tâcülmülk'ün vaadlerine güvenmeyen İbn Sînâ, büyük bir ihtimalle 41S (1024) yılında İsfahan'a gitmek üzere kardeşi, iki hizmetçisi ve talebesi Cûzcânî ile birlikte Hemedan'­dan gizlice ayrıldı; sıkıntılı bir yolculuktan sonra İsfahan dolaylarındaki Tâberân'a ulaştı. Dostları ve Alâüddevle Muham­med b. Rüstem'in yakınları tarafından karşılandı ve Abdullah b. Bâbî'nin evinde misafir edildi.

Bir süre sonra Alâüddevle'nin meclisi­ne katılan İbn Sînâ burada saygı gördü. Nizâmî-i Arûzî, Alâüddevle'nin İbn Sînâ'-yı vezirliğe getirdiğini ve en önemli işleri onun yetkisine bıraktığını ifade ederek. "Gerçek şu ki Aristo'nun İskender'e vezir olmasından sonra hiçbir hükümdara Ebû Ali gibi bir vezir nasip olmamıştır" der.³⁰⁹ Alâüddevle'nin dü­zenlediği ilmî toplantılar filozofun şöhre­tinin İsfahan çevresinde yayılmasını sağ­ladı. Bu dönemde ilmî çalışmalarını da sürdüren filozof eş-Şifâ' gibi eksik kalan bazı eserlerini tamamlamaya çalıştı; matematik, astronomi ve mûsiki konuların­da yazmış olduğu bir kısım eserlerini da­ha da geliştirdi. en-Necât ve Alâüddev­le'nin adına nisbetle Dânişnâme-i 'Alâ'î adını verdiği kitapları da dahil olmak üze­re yeni eserler telif etti. İbn Sînâ, Alâüd­devle ile birlikte Sâbûrhâst ve Hemedan'a tertip edilen bazı seferlere katıldı. Ayrıca takvimlerdeki yanlışlıklan düzeltmek için hükümdarın emriyle astronomiye ilişkin gözlemlerde bulundu, tam sonuç alamadıysa da çeşitli meseleleri açıklığa kavuş­turdu.

İsfahan'da kaldığı yıllar boyunca nisbe-ten sakin bir hayat süren İbn Sînâ, Gazne-li Hükümdarı Sultan Mesud'un İsfahan'ı almasından sonra evinin ve kütüphane­sinin yağmalanması üzerine büyük bir sarsıntı geçirdi. Bu dönemde sağlığı da bozuldu; devrinde yaygın olan kulunç has­talığına yakalandı. Kendini tedavi etme­ye çalışan İbn Sînâ, bir ara tekrar sağlığı­na kavuşur gibi olduysa da tam iyileşe-medi. Alâüddevle Hemedan'a sefere çıktığında onunla beraber bulunduğu sıra­da yolda tekrar hastalandı ve Hemedan'a ulaştıklarında vefat etti. Kabri Hemedan"dadır.

İbn Sînâ'nın çok zeki, çalışkan, velûd olduğu, zekâ ve bilgisine aşırı derecede güvenmenin yol açtığı hırçınlığı yanında mağlûbiyete tahammül edemeyen bir kişiliğe sahip bulunduğu kaydedilmekte­dir. Alâüddevle'nin huzurunda dil âlimi Ebû Mansûr el-Cübbâî ile yaptığı bir tar­tışma onun bu karakterine işaret etmek­tedir. Cûzcânî'nin anlattığına göre Cüb-bâî. bu tartışma sırasında İbn Sînâ'ya dil konusunda bilgisi bulunmadığını söyle­miş, bunun üzerine İbn Sînâ üç yıl boyun­ca çalışarak dil alanında üstün bir seviye­ye ulaşmış ve konuyla ilgili kitaplar kale­me almıştır. Sonunda Cübbâî ile tekrar görüşerek onu kendisinden özür dileye­cek bir durumda bırakmıştır.

Kindî ile başlayan İslâm felsefe gelene­ğinin zirvesinde bulunan İbn Sînâ felse­fî sisteminde özellikle Fârâbî'ye çok şey borçludur. Kendisi bir bakıma Fârâbrnin öğrencisi ve halefi olarak görülebilir. Bu­nunla birlikte üstadını aşmış, tarih içe­risinde onun adını ikinci derecede bırak­mıştır. Çünkü seleflerinden çok daha par­lak ve sistem sahibi bir müellifti. İbn Sî-nâ'yı eleştiren Gazzâlî ve Fahreddin er-Râzî gibi İslâm filozofları da kendisinden etkilenmişlerdir. Asırlarca İslâm felse­fesi geleneğine hâkim olmuş mükemmel bir felsefe sistemi kuran tek kişinin İbn Sînâ olduğu söylenebilir.

İbn Sina'nın Şiîliği benimsediği, bilhas­sa İsmâilî düşüncesinin etkisi altında kal­dığı, esasen felsefesini bu çerçevede kur­duğu tezi özellikle 1950'lerden bu yana bazı müellifler tarafından dile getirilmek­tedir.³¹⁰ Bu id­dianın ortaya atılmasında, İbn Sînâ'nın babasının İsmâilî dâîlerle ilişkisinin bu­lunması yanında felsefî sisteminde orta­ya koyduğu düşünce ve kavramların da etkisi söz konusudur. Ancak İbn Sînâ, ba­basının evinde İsmâilîler'in felsefî görüş­lerini dinlediğini kaydetmekle birlikte, ba­basının ve kardeşinin İsmâilî dâîlere ica­bet ettiğini ifade ederken kendisinin bu düşünceleri benimsemediğini söylemek­tedir.³¹¹ Ayrıca ho­caları arasında Hanefî fakihi İsmail ez-Zâ-hid'in bulunması da onun dinî eğitimini Şiî veya İsmâilî çevreden almadığını gös­termektedir. İbn Sînâ'nın felsefî sistemi­ne ve bu sistem içerisinde kullandığı kut-sî güç. imam, arif. sudur ve feyezan gibi kavramlara gelince, iddia edildiğinin ak­sine bu kavramlar onun sisteminde Şiî-ler'in, bilhassa İsmâilîler'in kullandığı an­lamıyla kullanılmamaktadır. Ayrıca düşü­nürün felsefesinde vasiyet, ismet, takıy-ye. on iki imam gibi telakkiler de yer al­mamaktadır. Bu bakımdan onun Şîa'ya mensup olduğu veya Şiî düşünceleri çer­çevesinde felsefesini kurduğu yolundaki açıklamalar gerçek dışı görünmektedir.