İBNÜ's-sayrafi, HÜseyin b. MÜbarek 6 ibnu's-sayrafi el-hatib 6

İBNÜ'L-VERDÎ, SİRACCDDİN

Ebû Hafs Sirâcüddîn Ömer (ö. 861/1457)

Haridetiİ'I-cacâ"ıb ve feridetiı I-ğarâ'ib adlı eseriyle tanınan coğrafyacı.

Kaynaklarda XIV-XV. yüzyıl Şam-Filis­tin bölgesi coğrafyacıları arasında göste­rilmesine rağmen bazı müellifler tarafın­dan, kendisinden yaklaşık 100 yıl önce yaşayan Ebû Hafs Zeynüddin Ömer b. Mu­zaffer İbnü'l-Verdî ile (ö. 749/1349) karış­tırılmış ve eseri ona mal edilmiştir.⁴⁰⁸ Coğrafyacı İbnü'l-Verdî'yi. daha sonra yaşaması ve muhte­melen aynı aileden gelmesi sebebiyle ba­zıları İbnü'l-Verdî el-Asgar, bazıları da İb­nü'l-Verdî es-Sânî olarak tanımlamışlar­dır. Coğrafyacı İbnü'l-Verdî de diğeri gibi Halep yakınlarındaki Maarretünnu'mân'-da yetişmiştir. Ölüm tarihi için Zilkade 861 (Ekim 1457) tarihi yanında 850 (1446) yılı da verilmektedir.

İbnü'l-Verdî, İslâm âleminde ve Avru­pa'da Harîdetü'l-'aco'ib ve ferîdetü'l-ğarâib adlı eseriyle tanınmıştır. Bu kita­bın orijinal bir telif sayıldığını söyleyenler yanında İbn Şebîb (İbn Hamdan) el-Harrâ-nî'ye nisbet edilen CâmFu'l-fünûn ve selvetü'l-mahzûn'üar ⁴⁰⁹ alıntı ol­duğunu ileri sürenler de vardır; hatta Kâ-tib Çelebi ağır tenkitlerde bulunmuş, mü­ellifin bir coğrafya âlimi olmadığını dahi iddia etmiştir. Belhî ekolü geleneğini ta­kip eden Zekeriyyâ el-Kazvînî ve Şeyhür-rabve ed-DımaşkS'nin eserleri tarzında hazırlandığı görülen kitabın girişinde yu­varlak bir dünya haritası yer almaktadır. 822 (1419) yılında tamamlandığı sanılan eserde çeşitli ilim ve fenlerden bahsedil­dikten sonra birinci kısmında coğrafî böl­geler, dağlar, nehirler, ikinci kısmında bit­kiler, hayvanlar, madenler ve bu maden­lerin özellikleri, yararlan hakkında bilgi verilmektedir. Kozmografik bir yaklaşım­la kaleme alınan eserde kıyamet alâmet­leri de konu edilmekte, gerçeklerle ha­yaller, tarihî olaylarla efsaneler iç içe an­latılmaktadır.

Harîdetü'}-Cacâ3ib"m dünya kütüpha­nelerinde pek çok nüshası bulunmakta­dır. Kitabın büyük ilgi görmesinin sebebi, diğer İslâm coğrafyacılarının eserlerinde rastlanmayan Avrupa, Afrika ve Arap ül­keleri hakkında bazı ilginç bilgiler içer­mesidir. Müellif, Ali b. Hüseyin el-Mes'û-dî'den aldığı Rusya ve Doğu Avrupa'ya dair bilgiler yanında Trapani'yi Sicilya'ya bağlayan bir köprünün varlığından da söz etmektedir. Michele Amari bu köprü rivayetini ilk ortaya atanın İbnü'l-Verdî ol­duğunu söyler.⁴¹⁰ Franz T^eschner'e göre de Osmanlılar'ın İstanbul'u almasından Ön­ce burası hakkında İslâm kaynaklarında anlatılan en geniş bilgi İbnü'l-Verdfde bu­lunmaktadır.⁴¹¹ Handetü'l-'aca'ib'in bazı baskılarında yer almayan, ancak Cari Johann Tornberg. Hansvon Mk ve Konrad Miller gibi âlimlerin birçok defa ya­yımladığı dünya haritası Kâtib Çelebi ta­rafından beğenilmemekle birlikte küre­sel haritaların bir denemesi mahiyetinde olmasından dolayı önem taşımaktadır. Krachkovsky. Kâtib Çelebi'nin bu haritayı niçin tenkit ettiğini anlayamadığını be­lirtmektedir.⁴¹² Muhtemelen müstensih-ler tarafından haritaya bilgisizce ilâveler yapılmış ve Kâtib Çelebi de bu yanlış ha­ritalardan birini görmüştür.

Farsça ve Türkçe'ye çevrilen eser bir-çokdefa basılmış ⁴¹³ Avrupa'da da yine çeşitli tercüme ve kısmî neşirleri gerçekleştirilmiştir. Bunların başlıcala-n olarak Joseph de Guignes ve Franz Taeschner ile ⁴¹⁴ A. Hylander'in Operiscosmogrcıphicilbn Vardi caput primum de regionibus (Lundae 1823) ve Cari Johann Tornberg'in Fragmenlum. libriMargarita miribilium, auctore Ibn el-Verdı⁴¹⁵ adlı çalışmaları anılabilir. Mahmûd el-Hatîb'in yaptığı Türkçe tercüme İstanbul'da ya­yımlanmıştır.

Bibliyografya :

İbn İyâs, Bedâ'i'u'z-zühûr, 11, 342; Keşfü'z-zunûn, I, 701; Joseph de Guignes, "Harîdal al-'agayib. Perles des merveilles. Meİanges de geographie d'histoire naturelle, parZein-ed-din Omar, surnomme Ebn al-Ouardi, ecrivain du X1IIC siecle", Notices el exlraits des manu-scrits de laBibliotheque du Rol, Paris 1789, II, 19-59; Serkîs, Mu'cem, I, 284-285; Franz Taeschner, "Der Bericht des arabischen Ge-ographen İbn al-Wardî über Konstanti-nopel", Beitrâ'ge zur historiscfıen Geogra­phie Kiiltur-geographle, Ethnographie, und Kartographie, oornelımltch des Orienls. Fest-schrift filr Oberhummer (ed. Hansvon Mzik), Wien 1929, s. 84-91; M. Aman, Storia dei Musut-mani di Sİcitİa {ed. C. A. Nallino). Catania 1933-39, I, 60; Brockelmann, GAL, II, 162, 163; SuppL, II, 161 -163; Cevdet Türkay. İstanbul Kü-tübhanelerinde Osmanlı 'lar Deurine Aid Türk­çe-Arabca-Farsça Yazma ue Basma Coğrafya Eserleri Bibliyografyası, İstanbul 1958, s. 7, 9, 21, 28, 32, 37, 42, 44, 49, 50, 52, 53, 59, 76, 77 (Arapçayazma), s. 19, 27, 29, 30, 43,93 (Türk­çe yazma}; Kehhâle, Mu.'cemü'l-mü'ellifîn, VIII, 3; Sarton, İnlroduction, III, 962-963; I. Krachk­ovsky. Tanhu'l-edebİ'l-coğrâfiyyi'l-'Arabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşitn), Kahire 1965, II, 490-504; M. Ullmann, Die liatur und GeheİmuJis-senschaften im islam, Leîden 1972, s. 42; G. Ferrand, Relations de uoyages et textes geog-raphiques arabes, persans et turks relaüfs â l'extreme-oricnt du VIIİ1-' au XV!iie siecles, Frank­furt 1986, s. 408-425; Moh. Ben Cheneb, "İb-nülverdî", İA, V/2, s. 871; a.mlf., "Ibn a!-War-di", EF(ing), III, 966; İnâyetullah Rızâ, "İbn Ver-dî", DMBİ, V, 80-82.

İBNÜ'L-VERDÎ, ZEYNÜDDİN

Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b, el-Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Kureşî el-Maarrî (ö. 749/1349) Tarih, fıkıh, dil ve edebiyat âlîmi, mutasavvıf ve şair.

69 de (1292) Kuzey Suriye'deki Maar-retünnu'mân'da doğdu. Buraya nisbetle Maarrî, soyu Hz. Ebû Bekir'e dayandığı için Bekrî ve Kureşî nisbeleriyle de anılır. Maarretünnu'mân'da başladığı öğreni­mini Hama, Halep ve Dımaşk'ta sürdür­dü. Takıyyüddin İbn Teymiyye. İbn Hatîb Cibrîn, Burhâneddin el-Fezârî gibi ho­calarından fıkıh, tefsir, dil ve edebiyat dersleri aldı. Şerefeddin el-Bârizî ve Abs b. îsâ es-Sercâvî adli sûfîlerin hizmetinde bulundu. Özellikle Şafiî fıkhı ile dil ve ede­biyat alanlarında ileri bir seviyeye ulaştı. Bir süre Halep'te kadı nâibliği yaptıktan sonra kadılık makamına yükseltildi ve "fa-kîhu Haleb" diye tanındı. Dımaşk. Menbic ve Şeyzer'de kadılık görevinde bulundu. Ardından tasavvufa yönelerek kadılıktan istifa etti. kendisini Öğrenci yetiştirmeye ve eser yazmaya verdi. Binlerce kişinin öl­düğü veba salgını sırasında 749 (1349) yılında Maarretünnu'mân'da İbn Fazlul-lah el-Ömerî ile görüştü. Bu salgında Öme-rî'nin ardından kendisi de Halep'te öldü.⁴¹⁶

Orta seviyede bir şair olan İbnü'1-Ver-dî'nin şiirleri sunî ve tekellüflüdür. Makâ-me türü sanatlı nesirlerinde de zorlama seciler dikkat çekmektedir. Buna karşılık didaktik şiirde başarılı ürünler vermiştir. Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî'nin el-Hâvi'ş-şağir"m nazma çektiği el-Beh-cetü'I-Verdiyye'sî bu tür eserlerinin en tanınmışıdır. Öğrencisi Selâhaddin es-Sa-fedî, İbnü'l-Verdî'nin birçok şiirini anlam bakımından intihal ettiğini ve Risâletü'l-kelâm caid mi'eti ğulâm'ının kendisinin el-Hüsnü'ş-şarîh fîmfeti melîh adlı gü­zellere dair antolojisinin taklidi olduğu­nu ileri sürer. Safedî'nin Etfıânü's-sevâ-cî adlı eserinde İbnü'l-Verdî ile arasında­ki mensur ve manzum yazışmalardan bir­çok örnek yer almaktadır.

Eserleri.

1. Dîvân. İbnü'l-Verdî'nin şiir­leriyle Risâîetü's-seyf ve'I-kalem, Risâ-letü şafvi'r-rahik, el-Makâmetü'l-An-tâkıyye, el-Mokömetü'ş-şûfjyye, el-Ma-kâmetü '1-Menbiciyye, el-Makâmetü 1-Meşhediyye, Makame H't-tfrûni'l-'âm adlı makame ve risalelerini ihtiva eden

eser Ahmed Fâris eş-Şidyâk (İstanbul 1300) ve Ahmed Fevzîel-Heyyib (Kuveyt 1407/1986) tarafından neşredilmiş, ayrı­ca Mecmû'atü'r-resâ^ili'l-Kemâliyye içinde basılmıştır. Mün-tehabât min Dîvâni İbni'l-Verdîadlı bir eserin yazma nüshası İstanbul Üniversi­tesi Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. ⁴¹⁷

2. Lâmiyyetü l-ihvân vemürşidetü'l-hıUan. Mü­ellifin, oğluna hitaben yazdığı ahlâkî öğüt­leri içeren remel bahrinde yetmiş yedi be-yitlik bir manzumedir. Eserin çeşitli bas­kıları olup ⁴¹⁸ üzerinde şerh, tahmis, taştır vb. ça­lışmalar gerçekleştirilmiştir. Ona yakın şerhi arasında Abdülvehhâb el-Gumrî'-nin el-Arfü'n-nedî, Muhammed b. Mu­hammed el-Gazzî el-Âmirî'nin et-Tuhİe-lü'n-nediyye ve Mes'ûd b. Hasan el-Kı-nâvî'nin Fethu'r-rahîmi'r-rahmân fî şer­hi Lâmiyy eti'1-ihvûn (Kahire 1278) adlı şerhleri zikredilebilir. Son şerhin birçok baskısı yapılmıştır. Manzumeye dair ona yakın tahmisten Ahmed b. Merzûker-Re-şîdî (Kahire 1310), Abdurrahman b. Yah­ya el-Mellâh (Kahire ! 345) ve Merzûk el-Mensûrî'ye ⁴¹⁹ ait olanlar yayımlanmıştır. Eseri Abdullah b. Abdullah ei-İdkâvî taştîr, Necm Muhammed Salim de taştîr ve tahmîs etmiştir. İshak Kattan. "Lamiat El Ouardi" adıyla yaptığı Fransızca tercümeyi ve eserin Arapça metniniRevue lunisienne de l'Inslitut de Carthage'üa (1900) yayımlamış, A. Raux da Fransızca çevirisiyle birlikte Arapça metnini Züheyr b. Ebû Sülmâ mu-allakasıyla birlikte neşretmiştir (Cezayir 1905). Joel Schleifer'in "Die Lâmijah des İbn al-WarcG. Ein arabisches Lehrgedicht" adıyla Almanca'ya çevirdiği manzumeyi (Wien 1902) Muhammed Kamerüddin şerhetmiş ve Hintçe'ye tercümesini yap­mıştır. Lâmiyye, Mehmed Zihni Efendi tarafından Feyz-i Yezdan Tercüme-i Nasihati'l-ihvân ismiyle Türkçe'ye de çevrilmiştir. ⁴²⁰

3. Tetimmetü'l-Muhtaşar fî ah-bâri'l-beşer.⁴²¹ Eserde müellif Ebü'l-Fidâ'nınel-MuWaşar/M/î-bâri'l-Beşer adlı tarihini özetlemiş. 729-749 (1329-1349) yılları arasındaki olayları da kendisi kaleme almıştır. Kitabın çeşit­li baskıları vardır. ⁴²²

4. Elfiyyetü İbni'l-Verdî lî tacbîri'I-menâmât.⁴²³ Recez bahrinde yazılmış (urcûze) 1000 beyitlik didaktik bir manzumedir. İlk defa 1285'te (1868) Bulakta basılan eserin daha son­ra Kahire'de baskıları yapılmıştır (1303, I326).

5. et-Tuhfelü'1-Verdiyye fî Müş-kiîeti'l-i'râb.⁴²⁴ 153 be­yitlik bu manzumeyi R. Abicht, Latince tercüme ve şerhiyle birlikte neşretmiştir (Breslau 1891). Eser üzerine müellif tara­fından kaleme alınan şerh Semîr Ahmed Abdülcevâd (Kahire 1985), Salâh Revvây (Kahire 1408/1989) ve Abdullah Ali eş-Şel-lâl (Riyad 1409/1989) tarafından yayımlan­mış, manzumeye Abdülkâdir el-İfrânî'-nin yazdığı el-Hediyyetü'ş-şamediyye adlı şerh de basılmıştır (Kahire 1323). Ab­dülkâdir b. Ömer el-Bağdâdî tarafından yazılan Şerhu şevâhidi't-Tuhfeti'1-Verdiyye adlı eseri Nazif Hoca yayımlamıştır. ⁴²⁵

6. el-Behcetü'1-Verdiyye.⁴²⁶ Abdülgaffâr el-Kazvî-nî'nin Şafiî fıkhına dair el-Hâvi'ş-şağîr adlı eserinin manzum hale getirilmiş şekli olup birçok defa basılmıştır (Kahire 1311, 1323, 1351). Zekeriyyâ el-Ensârî tarafın­dan manzume üzerine yazılan el-Gurerü'1-behiyye adlı şerh için İbn Kasım el-Abbâdîbir haşiye kaleme almıştır. ⁴²⁷

7. Makâmâtü İbni'l-Verdî (istanbul I 300).

8. el-Kevâkibü's-sâriye fîmPeti câriye. Kadın tasvirlerine dair şi­irleri içeren bir antolojidir (Kahire 1936). İbnü'l-Verdî'nin edebî nesirleri Muham­med Mustafa Rıdvan tarafından Neşrü İbni'hVerdi adıyla derlenmiştir (Kahire 1986).

İbnü'l-Verdî'nin çoğu zamanımıza inti­kal etmiş olan diğer eserleri de şunlardır: el-Vesâ^ilü'1-mühezzebe ü'1-mesâ^ili'l-mülakkabe ⁴²⁸ eş-Şihâbü'ş-şökib ve'1-Hlâbü'l-vâssb el-vâkf bi-ze-vi'n-nihali'J-kevâzib; Tahrirü'l-haşâşa fî teysîri'l-Hulâşa, Şerhu EHiyyeti İbn Mâlik, Ahvâlü'I-kıyâme, el-Es^ile ve'I-ecvibe, eJ-rjufye li'1-hırka, Lağz man­zum ve cevâbü'ş-Şafedî canhü, Nevâ-dirü'l-ğarâ'ib ve Risale li'1-lüiüvve, Risale fî havâşşi'l-tfdâd, Mulâharetü ve'1-kalem Şafvü'r-rahîk lî vaşfi'l-harîk ⁴²⁹ Manzume fi'ş-şühûdi's-sev ve't-taharruz minhüm, el-Minah, el-Lübâb fî Vmi'l-i'râb, ed-Dürre, Ebkâ-rü'1-efkûrîîmaşkili'l-ahbai, Tezkiretü 'I-ğarib, Şicru münûsebât.⁴³⁰ Sirâceddin İbnü'l-Verdî'ye ait Handetü'l-iaca'ih ve ferîdelü'l-ğarâ'ib adlı eser bazı kaynaklarda yanlışlıkla Zey-nüddin İbnü'l-Verdî'ye nisbet edilmiştir.

Bibliyografya :

İbnu'l-Verdî, Tetimmetü'l-Muhtasar fi ahbâ-ri'S-beşer (nşr Ahmed Rif'at el-Bedrâvî], Beyrut 1389/1970, neşrederin girişi, I, 5-8;a.mlf., Şcr-hu't-Tuhfeü'!-Vcrdiyye{nşr. Abdullah Ali eş-Şel-!âl). Riyad 1409/1989, neşredenln girişi, s. 11-91; Kütübî. Feoâtü'l-Vefeyâi, II, 229-232; Süb-kî, Tabakât (Tanahî). X, 373-377; ibn Hacer. ed-Dürerü'l-kâmine,l\, 195-197; Safedî. A'yânü'l-'aşrfnşr. Ali Ebû Zeyd v.dgr), Dımaşk 1418/1998, III, 677-706; İbn Tağrîberdî, en-Nûcûmü'z-zâhi-re,X, 240-241 ;Süyûtf. Buğyetû't-üu'ât, I, 365; a.mlf., Hüsnü'l-muhâdara,\, 425-426;İbn İyâs, Beda'i'u'z-zühûr,], 198, 524-525; İbnü'l-İmâd, Şezerâl, VI.161-162; Şevkânî. el-Bedrü't-tâli', I, 514-515; Brockelmann, GAL, II, 162-163, 175-177; Suppi, 1!, 162-163, 174-175;M. Zağlûl Sel-lâm. el-Edeb fiVaşri'l-MemlCtkî, Kahire 1980,1-II, tür.yer.; Ahmed Fevzîel-Heyyib,"el-Cânibü'l-bedH fi şi'ri İbni'l-Verdî", MMLADm., LXXII/ 1 (1417/1997J, s. 3-68; Moh. Ben Cheneb, "İbn al-Wardi", E!2{\ng.). III, 966-967; Muhammed Mehdi Müezzin-i Câmî, "İbn Verdî", DMBİ, V, 78-80.