Ichki sekretsiya bezlarining funktsional ahamiyati

ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING FUNKTSIONAL AHAMIYATI.

ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING FUNKTSIONAL AHAMIYATI.
Organizmdagi har xil a`zolarning unumli kelishib ishlashida asosiy o`rin tutadigan xususiyati, bu a`zolarning bir-biri bilan kimyoviy bog`liqligidir. Bu bog`liq butun hayvonot olamiga ta`aluqli bo`lib, organizmning ma`lum bir qismlarida ishlab chiqarilgan kimyoviy moddalarning qon tomirlari orqali qonga o`tib, a`zolarning bir me`yorda ishlashini ta`minlab turilishi, albatta, nerv sistemalarining ta`siri ostida boradi. O`z ta`sirlari orqali a`zolarning ish faoliyatini bir me`yorda boshqarilishini ta`minlab turuvchi asosiy kimyoviy qurol, ya`ni odam va hayvon organizmdagi maxsus bezlarga ishlab chiqariladigan modda, garmon deyiladi.
ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING FUNKTSIONAL AHAMIYATI.Garmon grekcha so`zdan olingan bo`lib, «harmao» ya`ni, «harakatga keltiraman, qo`zg`ataman» degan ma`noni bildiradi. Garmonlar maxsus hajmi jihatdan uncha katta bo`lmagan a`zolardan, ya`ni ichki sekretsiya bezlaridan ishlab chiqariladi. Ular to`g`ridan- to`g`ri qon tomir va limfa kapilyarlari orqali qonga o`tib, organizmda sodir bo`ladigan bir qancha jarayonlarda ishtirok etadi.
Garmonning maxsus xususiyatlari

1. 
   Garmonlar har bir a`zoning funktsiyasiga alohida ta`sir qiladi va shu bilan birga butun organizmga bo`ladigan jarayonlarda ishtirok etadi.
   
2. 
   Garmonlar yuqori biologik faolligi bilan ajralib turadi: masalan: 1 gr adrenalin 1000 ta baqa organzmiga kiritilsa ularda yurak ish faoliyatini tezlashtiradi, 1 gr insulin 125000 ta quyon qonidagi qand moddasini pasaytiradi.
   
3. 
   Garmonlarning masofada ta`mir etishi, ya`ni qon orqali borib, a`zolarning ishlash jarayonini faollashtiradi yoki susaytiradi.
   
4. 
   Garmonlar juda kichik molekulyar tuzilishga ega bo`lib, to`qimalarda oson va tez o`tish xususiyatiga ega.
   
5. 
   Garmonlar doimiy ishlab chiqariladi, chunki ular hujayralarda tez ta`sir etish xususiyatiga ega.
   
6. 
   Garmonlar tur tanlamaydi, shuning uchun ham ular hayvonlar organizmidan olinib, kasalliklarni davolashda ishlatiladi.
   

Garmonning umumiy xususiyati

1. 
   Garmonlar organizmni o`sishini faollashtiradi va uning belgilariga ta`sir qiladi.
   
2. 
   Organizmdagi barcha modda almashinuvlarga ishtirok etadi.
   
3. 
   Nerv sistemasining qo`zg`aluvchanligiga ta`sir etib, uning faoliyatini oshiradi.
   
4. 
   Garmonlar hujayralarda sodir bo`ladigan jarayonlar va uning tizimiga ta`sir etadi.
   
5. 
   Garmonlar ishlab chiqariladi va organizmning ichki holatiga tashqi muhitdagi o`zgartirishlariga bog`liq bo`ladi.
   

Garmonlar ishlab chiqarilishi nerv oxirlari, bo`rtiq osti yadrolar ta`siri ostida murakkab nerv gumoral yo`l bilan boshqariladi. Ularning ta`siri ostida gipofiz qo`zg`aladi va undan ishlab chiqariladigan garmonlar olgan bezlarning ish faoliyatini doimiy ravishda nazorat qiladi.
Demak, bezlarda garmonlar ishlab chiqarilishi o`z holicha boshqarilmasdan, nerv tizimi bilan uzviy bog`liq holda, ya`ni nerv gumoral yo`l bilan boshqarilar ekan.
Qalqonsimon bez
Qalqonsimon bez toq bez bo`lib, bo`yin sohasida xiqildoqning qalqonsimon tog`ayi bilan kekirdakning yuqori 3-4 tog`ay halqalari oldida joylashgan.
Qalqonsimon bezning o`ng va chap qismlari bo`yin orqali birikadi. 30-40 % odamlarda bezning buynidan tepaga qarab joylashgan piramidasimon bo`lagi uchraydi. Bezni o`rab turgan fibroz pardadan o`sib turgan o`simtalar bez chiqarishini bo`lakchalarga ajratadi. Bez bo`lakchalari pufakchalardan iborat bo`lib, uning ichki yuzasi kubsimon hujayralar bilan qoplangan. Folikulalar tarkibida quyuq kolloid moddasi bo`lib, uning tarkibidan yodga boy bo`lgan aminokislotalar, oqsil bo`ladi. Bez tarkibida yod, qon plazmasi tarkibiga nisbatan 300 marta oshiq bo`ladi. Bezning yuzasi qon tomir to`rlari va nerv chigallari qoplagan.
ICHKI SEKRETSIYA BEZLARINING FUNKTSIONAL AHAMIYATI. Ayrisimon bez
Bu bez o`ng va chap bo`laklardan iborat bo`lib, biriktiruvchi to`qimalar yordamida o`zaro qo`shilgan. Bez ko`krak qafasining teppa qismida to`sh suyagi orqasida joylashgan. Ayrisimon bez tashqaridan yupqa nozik biriktiruvchi to`qimadan iborat kapsula bilan o`ralgan, undan bez ichiga bir qancha to`siqlar o`tadi va parenximasini mayda bo`lakchalarga bo`ladi. Har bir bo`lakchaning tashqi qismi po`stloq moddadan iborat bo`lib, to`q rangda, magiz moddali orasi och rangda. Bo`lakchalar asosini ikki xil to`r epitileal va retikulyar to`r hosil qilish ayrisimon bezning farqli belgilaridan biridir. Bu to`rda limfositlar bo`lib po`stloq qismida ko`proq joylashgan. Shu sababl u to`q rangda bo`ladi.
Ayrismion bez embrion taraqqiyotida 3- jabra cho`ntaklaridan juft o`siqlar sifatida rivojlanadi.
U embrionning 5 oyida ayrismion bez bir qancha bo`lakchalardan iborat ekanligini ko`rish mumkin. Bez massasi: chaqaloqda 12 g, 20 yoshda 30-40 g, voyaga etgandan so`ng bez massasi yana kamaya boradi.
25 yoshda 25-30 g gacha, 60-70 yoshda 6-15 g bo`lib, yog to`qimada aylanadi.
Gipofiz.
Oval shaklida 0,3-0,5 g li bez bo`lib, miya asosidagi kulrang do`mboqqa varonkasimon oyoqchasida osilib turadi. Bez kalla ponasion suyagining turk egari chuqurchasida joylashgan. Miyaning pastki ortigi old va orqa bo`laklardan tashkil topgan. Bezning oldingi bo`lagi bez epiteley hujaylaridan tuzilgan adenogipofiz deyiladi. Bezning orqa bo`lagi old miyaning ostidan 3 qorincha tubidan burtib o`sib chiqadi.
Shu uchun bezning orqa qismida nerv to`qima elementlari uchraydi. Oldingi qismidan chikuvchi garmonlar organizmni turli funktsiyalariga ta`sir qiladi. Bezning oldingi bo`lagi orqa tomonida joylashgan hujayralardan ajralgan garmon odam terisi rangiga ta`sir kiladi. Bezning orqa bo`lagidan ajralgan garmonlar aslida ko`rish dumbog`ining ostki qismidan ajralib, varonkasimon oyoqcha orqali pastga tushadi va bezda to`planadi. Garmon qonga o`tib, siydik qayta so`rilishi (reabsorbtsiya), bachadon qisqarishini, sut ajralishini kuchaytiradi.
Epifiz
U bosh miyadagi turk do`mbog`ining yuqorisida, 2 ta do`mboq o`rtasida joylashgan 0,2 g li bez bo`lib, ko`rish do`mbog`ida yuganchalar yordamida tutashib turadi. Bezni o`rab turgan parda o`siqlari bilan bo`lakchalarga ajralgan.
Bez yangi tugilgan bolalarda 7-10 mg, 10 yoshda uning massasi 2 baravar oshadi.
Qarilik davrida bez tarkibida oxak modda to`planadi. Epifiz garmoni jinsiy bezlarning rivojlanishini me`yorida ushlab turadi. Bez faoliyati susaysa, jinsiy bezlar tezroq rivojlanib, qiz va o`g`il bolalar ertaroq balog`atga etadi.