Иҹтимаи-сијаси мүталиәЛӘрин әсаслары

(6-1-3) NӘTİCӘLӘR, ARAŞDİRMALAR VӘ QİYMӘTLӘNDİRMӘ

Vəhhabi təcrübələrinin araşdırılması və ondan ibrət alınması, fikri və sosioloji baxımdan çox əhəmiyyətli və lazımlıdır. Vəhhabilər hərəkatı ilk dövürlərdə özünü islahatçı cərəyan ‒ Islamın ilkin sadə formasına qaytarılması və bid᾽ətlə mübarizə məqsədilə ‒ adlandırılmasına baxmayaraq, özü müsəlmanların təfəkkürünün inkişafı yolunda əngələ çevrildi. Belə ki, ardıcılları hətta bu yaxınlara qədər, ən geridə qalmış müsəlman millətlərində sayılırdılar və əslində, səhv və irticaçı bir hərəkətlə, müsəlmanların daxili geridə qalmasını və Islam ölkələrində törətdikləri qırğın və xarabalıqlarla, müsəlmanlar arasında firqə təəssübkeşliyini gücləndirdilər.

Ancaq bu məzhəb, daxili və beynəlxalq çərçivədə zamanın tələblərinə cavab vermədiyi üçün, tədriclə öz mövqelərindən geri çəkilərək, mühafizəkarlıq yolunu seçdi. Belə ki, müqəddəs məkanların (Məkkə və Mədinənin) idarəsi və həmçinin, yeni qərb mədəniyyətinin ünsürlərindən istifadəsi üçün ictimai, iqtisadi və məzhəbi islahatlar apardı və bu yeniliklərə e᾽tiraz edən fundamentalist «Әxəvan» təşkilatının bir qrup rəhbərini e᾽dam edərək, vəhhabiliyin bir çox prinsip və hökümlərini mülayimləşdirdilər və yeni həyatın bir çox zəruriyyətlərini qəbul etməyin lazımlılığını, onlara qəbul etdirdi.

Çoxmilliyyətli (transnasional) şirkətlərin və xüsusilədə, «Aramko»nun Әrəbistandakı hüzuru, ilkin vəhhabiliyin zahirdə məzhəbi qalmasıyla yanaşı, batininin dəyişməsi və tədriclə, kapitalizm sistemində əriməsinə və dinə əməl etməni, yalnız cəmiyyət üçün bir sıra qadağanlar qoymaq həddində həyata keçirməsinə səbəb oldu. Nəticədə, Әrəbistanın daxilində təzadlar artmışdır. Qədimi meyillər, sələfilik, qeyri-vəhhabi Islam məzhəbi liberal, modernizm və qərbpərstlik meyilləri güclənməkdə və bir-biri ilə mübarizə etməkdədir. Şərqşünasların, vəhhabi cərəyanının digər ölkə müsəlmanlarının, dini-siyasi rəhbərlərin Islami cərəyanların təfəkkürünə tə᾽sir dərəcəsi barəsində qərəzlə danışması və onu «islahatçı», «panislamist» və s. kimi adlarla adlandırmalarına, bunun da həmin cərəyan haqqında ifratçı və liberal fikirlərin yaranmasına səbəb olmasına baxmayaraq bunu demək olar ki, bu cərəyan öz tə᾽sirini göstərmişdir.