İdman psixologiyası ümumi məsələlər

İdman psixologiyası ümumi məsələlər
İdmançılar və məşqçiləri ümumiyyətlə idman bacarıqlarına sahib olmaq üçün bədən tərbiyəsi və intizamına üstünlük verirlər. Bununla birlikdə, zehni və emosional bacarıq təhsili idman və idmanın xaricində müvəffəqiyyət üçün çox əhəmiyyətli ola bilər. İdman psixologiyasının məqsədi idmançıların ruhi və emosional ehtiyaclarını həll etməkdir. Bu, onların ümumi rifahını artırır və idman performansını mümkün olan ən yüksək səviyyəyə çatdırır.
Hər kəs streslə qarşılaşır, amma bir çox idmançı həm oyun sahəsində, həm də kənardan üstün olmaq üçün unikal daxili və xarici təzyiq göstərir. İdman psixoloqları bu stresləri idarə etmək, idman performansını artırmaq və duygusal balans inkişaf etdirmək üçün idmançılar ilə işləyir.
Bu gün zehni bacarıq təhsili gücü, güc və dözümlülük təhsili kimi atletik müvəffəqiyyətin bir hissəsi olmuşdur. Zehinlilik hərəkatı və düşüncə tərzinin, yoga və görselleştirme təcrübəsinin əsas media sayəsində olmasıdır. Sıxlıq və stress idarə etməsi mövzusunda zehinlilik meditasyonunun faydaları üzərində araşdırma idman psixologiyasına keçdi. Və bir çox idmançı fitness təlim qaydalarına zəka bacarıqları təlimindən əlavə olaraq faydalanmağa davam edir.
İdman psixologiyasının mənşəyi müəyyən etmək asan deyil. Bəziləri psixoloji sahədən çıxdıqlarını düşünür və başqaları fiziki hazırlıq təhsilinin bir sahəsindən çıxdığına inanırlar.
Tədqiqatçıların idmançıların zehni və emosional mənzərəsini idman fəaliyyətinə necə təsir göstərdiyini öyrənmək üçün ilk ciddi cəhdlər 1920-ci illərdə xüsusi idman psixologiya laboratoriyalarının Almaniya, Rusiya və ABŞ-da ortaya çıxması ilə izlənilə bilər. Bir çoxları bu gün ABŞ-da bildiyimiz kimi, idman psixologiyasının atası və qurucusu Dr. Coleman R. Griffith hesab edir.
1920-ci illərdə İllinoys Universitetində tədqiqat laboratoriyası yaradıb və idman psixologiyasında kurslar təşkil etdi və yalnız 1926-cı ildə nəşr olunan “Psixologiya” və 1928-ci ildə Atletika Psixologiyası Psixologiyası psixologiyasına yönəlmiş iki kitab hazırladı.
Artıq bir fad və ya lüks, idman psixoloqları mütəmadi olaraq peşəkar idmançılar və komandaların əksəriyyəti tərəfindən işlədilir. Hətta amatör idmançılar məşqlərinə zehni bacarıq təhsili əlavə etməkdə dəyər qazanırlar.
İdman psixologiyasının hazırkı akademik və praktiki tərəfi təlim, tədqiqat və tətbiqin xüsusi və vahid standartlarına daxildir. 1986-cı ildə Amerika Psixoloji Assosiasiyası (APA) xüsusi olaraq idman və psixoloji psixologiyaya yönəldilmiş 47-ci bölməni yaratdı. İdman Psixologiya Beynəlxalq Jurnalı da daxil olmaqla, bir çox akademik jurnal var və bu, idman psixologiyasını öyrənməyə həsr bölünmüşdür.
İdman psixologiyası sahəsi tədqiqat yığdıqca böyüməyə davam edir, ancaq idman psixologiya praktikantlarının əksəriyyəti tərəfindən istifadə edilən ümumi diqqət mərkəzləri vardır. Bu sahələrdə idmançılarda zehni və emosional təlimin üç əsas aspektinə diqqət yetirilir:
Performansın artırılması: Vizualizasiya və zehni məşq uzun müddətdir idman psixologiyasının tədqiqat və təliminin əsas təməlidir. Onun əsas məqsədi idmançıların performansını yaxşılaşdırmaqdır. Bu cür təcrübə bir idmançının mükəmməl ssenariyə zehin hazırlamasına və müəyyən nəticənin zehni bir “xəritəsi” yaratmasına imkan verir. Görünüş və ya öz-özünə hipnoz adlanan vizual elm, təsəvvürlü bir təcrübənin gerçək bir hadisə ilə eyni şəkildə şərh edildiyini və buna görə bir idmançının daha yaxşı güvənə və səlahiyyətinə gətirib çıxaracağını göstərir.
Bəzi araşdırmalar göstərir ki, görmə, idmançıların güc qazanmasına səbəb ola bilər. Vizualizasiya, özünü müzakirə etmək və müsbət münasibətin yetişdirilməsi kimi, müntəzəm zehni bacarıqların təhsili üçün kritik bir xüsusiyyət ola bilər. Bir idmançının diqqəti diqqət mərkəzində saxlamaq və diqqət mərkəzində saxlamaq və ya stresli vəziyyətlərdə narahatlıq azaltmaq və idarə etmək lazımdırsa , bu üsullar idmançı idman performansını yaxşılaşdırmaq üçün dağıdıcılığı azaltmaq məqsədi daşıyır. Bəzi ekspertlər idmançıların inanclarına görə sözdə plasebo təsirinin çox təsirləndiyini və bir sıra idmançıların and mərasimləri ilə vurğuladılar.
Resilience və zədələnmə bərpası: Bir idman psixoloqunun bir atletə təsir göstərə biləcəyi digər bir sahə xüsusilə böyük bir itkin, zərər və ya zədədən sonra zehni və duygusal möhkəmliyini inkişaf etdirməyə kömək etməkdir. Bu bacarıq, depressiya, izolyasiya və ya geri çəkilmə yolu ilə yaralanmaların emosional stresinə meylli yaralanan idmançılar üçün vacibdir. Yaralanma ilə mübarizə aparmaq üçün xüsusi zehni bacarıqlardan necə istifadə etməli və fiziki şəfa asanlaşdırmaq üçün ağıl gücünü istifadə etməyi öyrən. Lakin idman psixoloqları və idmançıları bu zehni bacarıqları tətbiq etmək üçün real faydalar tapmışlar.
Motivasiya və Duygusal Stress: Hər hansı bir idmançı bəzən yorğun, yuyulan və ya sadəcə gündən-günə məşq etmək üçün hiss olunmayan hiss edə bilər. Amma bəzən daha dərin bir məsələni göstərir. Motivasiya və motivasiyanın olmaması idmançılara məsələlərin kökünü tapmaqda kömək etmək üçün ixtisaslı idman psixoloqunun addımlaya biləcəyi başqa bir sahədir. Yəqin ki, onlar fiziki və ya ruhi cəhətdən yorulurlar, tıxanırlar , hətta digər emosional stresslərlə qarşılaşırlar.
Motivasiya həmişə düzgün musiqi çalğı siyahısının tapılması və ya motivasiya təklifi oxuması məsələsidir. Bəzən motivasiya etməyən əsl problem psixoloji, fiziki və ya sosial stressdir. Kvalifikasiyalı idman psixoloq əsas məsələni ortaya çıxara və bir idmançının bir strategiya hazırlamasına və oyun arzusunu yenidən canlandırmaq üçün müvafiq məqsədlər təyin etməsinə kömək edə bilərlər.
Bir idman psixoloq idmançılarla optimal atletizmi təşviq etmək üçün onların emosional və zehni rifahını yaxşılaşdırmaq üçün işləyən xüsusi bir praktik tipdir. Bir idman psixoloqla işləmək müddətində, bir çox idmançı idman fəaliyyətini dramatik şəkildə yaxşılaşdıracaq. Lakin, bu baş verməmiş olsa belə, əksər müştərilər oyun sahəsində oynayacaqları və duyarlı balansında və sabitliyində artım yaşayacaqlar.
İdman psixologiyası dünyası böyük və müxtəlifdir. Bəzi mütəxəssislər professional idmançılarla yaxından komanda və ya komanda ilə işləyirlər. Digərləri həvəskar idmançılar, uşaqlar və ya xüsusi idman idmançıları ilə işləməyi üstün tuturlar.
Keyfiyyətli idman psixoloq olmaq həm akademik, həm də praktiki təcrübə tələb edir. Təhsil marşrutları həmçinin ən çox akademik proqramların əsasında tətbiq olunan psixologiya ilə fərqlənir. Qızıl standartı Psixologiya üzrə PhD və idmançılar ilə xüsusi təlim kimi qabaqcıl bir dərəcə tələb edir. Bununla yanaşı, bir çox Magistr dərəcəsi mütəxəssisləri idman psixologiyasında da ixtisaslaşırlar.
Daha az ümumi olsa da, bəzi şəxsi məşqçilər və hipnoterapistlər idmançıların stress, narahatlıq və onların düşüncələri və əsas fikirləri ilə bağlı problemləri idarə etməyə kömək edən artan sayına qoşulmuşdur. Əgər idman psixologiyası haqqında bir idmançı ya da praktikçi kimi daha çox öyrənmək istəyirsinizsə, araşdırmaq üçün bir çox resurs var.
İdmançılarda psixoloji vəziyyəti öyrənmək, onun idarə olunması metodikasına yiyələnmək xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məsələdir. Əvvəlcə səy göstərilməlidir ki, psixi vəziyyətlərin diaqnostik metodu düzgün müəyyənləşdirilsin. Sonra idmançıların yarışlara hazırlıq və yarış mərhələlərində fərdi xüsusiyyətlərinin dinamikası öyrənilməlidir. Sonra onların vəziyyətlərinin optimallaşdırılması metodu işlənib hazırlanmalıdır.
İdman mübarizəsində üç fəaliyyət üslubu özünü qabarıq göstərir: hücum, əks-hücum və müdafiə. Müşahidələr göstərir ki, əksər hallarda hücum üslubu üstünlük təşkil edir. Bu da təbiidir. Yarış qaydaları tələb edir ki, idmançı müntəzəm olaraq fəal hərəkətdə olsun. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, hücum üslubu da, fəaliyyətin özü də fərdi cəhətlərə malik olur. Bu, birinci növbədə, sinir tipinin təzahür dərəcəsi ilə əlaqədardır.
Yarışlarda hücum üslubunun xüsusiyyətləri idmançının maskalanma hallarında (aldadıcı hərəkətlərlə) daha qabarıq meydana gəlir. Güclülər bunu aldadıcı hücumlarla, zəiflər isə yerdəyişmə ilə ifadə edirlər.
Yüksək ixtisaslı idmançıların tərbiyə olunması seçimdən, təlimdən, məşqlərdən, yarışlarda iştirakdan və bərpadan ibarət vahid prosesdir. Müasir idmanda buna sistemli yanaşma deyilir.
İdmançıların hazırlanmasına pedaqoji iş kimi baxılmalıdır. Qarşıya qoyulan məqsədə nail olmaq üçün hər bir idman növünün vəzifələri düzgün anlaşılmalı – idmançı modelinin yaradılmasına səy göstərilməlidir.
Yüksək ixtisaslı idmançıların psixoloji hazırlığında üç mühüm amilin nəzərə alınması zəruridir. Bunlar aşağıdakılardır: müvafiq idman fəaliyyəti şəraitində psixoloji dözümlülüyün təmin olunması; psixi funksiyaların və mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərin təkmilləşdirilməsi, əsas məqsədə nail olmaq və rəqiblə qarşılaşmanın müsbət nəticəsi; fərdi mübarizə üslubunun təşəkkülü, təkmilləşdirilməsi və düzəlişləri.
Hər bir idmançı bu amilləri özünün daxili və xarici imkanlarına istinadən həyata keçirir. “Xarici imkanlar” deyildikdə, böyük turnirlər, əsas rəqiblərin xüsusiyyətləri və onların ustalıq səviyyəsi, yarışın qaydaları, proqramı və s. Nəzərdə tutulur.
İdman həyatı, yalnız fiziki qüvvə sərf etməyi deyil, eyni zamanda, psixoloji baxımdan da tələb olunan səviyyəni kəsb etməyi qanunauyğun hal hesab edir. Lakin psixoloji hazırlıq necə olmalıdır, onun meyarı və məqsədəmüvafiqliyi nədən ibarətdir? Bu və ya digər psixi proses və fərdi xassələrin tərbiyə olunması, eləcə də idman növünün özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə əlaqələndirilməsi kimi məsələlər tam həll olunmamış qalır. İdmançının yarışlara psixoloji hazırlığı, onun temperament, xarakter, yaş, idman fəaliyyətindəki təcrübəsi, yarışların miqyası, əhəmiyyəti və keçirildiyi şərait və mühitlə əlaqədardır.
Məlum olduğu kimi, fəaliyyət insanların fiziki və psixoloji fəallıqlarının cəmidir. İdman da bir fəaliyyət olaraq, bu iki amili ehtiva edir. İdmançı təlim və məşq gedişində hər iki amili inkişaf etdirir, fiziki və psixoloji hörgülərin əhatəsində taktiki və texniki hazırlığın parametrlərini işləyir, mübarizə yolları və icra proseslərini müəyyən edir.İdmançının psixoloji hazırlığı haqqında belə fikirlər tez-tez səslənir: “Qələbənin səbəblərindən biri də psixoloji hazırlığın yüksək səviyyədə olması idi”; “Psixoloji hazırlıq zəif olduğundan uduzduq” və s.
Bəs konkret olaraq, psixoloji hazırlıq nədir? Əlbəttə, ümumi şəkildə deyilsə, bu, sarsılmaz inamdır, emosiyaları tənzimləmə qabiliyyətidir, sürətli reaksiyaya malik olmaqdır, analitik təfəkkürdür (qələbə yalnız ağılla qazanılır) və s. Lakin bunlar, həmin keyfiyyətlərin formalaşması yolları, dəqiq təsəvvür edilsə belə, psixoloji hazırlığın hamısı deyildir. Daha nələrə diqqət yetirmək lazımdır?
Öncə, onu qeyd edək ki, məşqçilərimizin çoxu psixologiyaya dair nəzəri biliklərini müntəzəm artırmaq qayğısına qalmır. Əlbəttə, burada söhbət yalnız nəzəri biliklərin toplusundan deyil, həm də onların tətbiqi yollarının, əməli əhəmiyyətinin aydın təsəvvür edilməsindən gedir. Unutmaq olmaz ki, məşqçi üçün qaranlıq olan bir məsələ, idmançı üçün zülmətə çevrilir. Yeri gəlmişkən, Bədən Tərbiyəsi və İdman Akademiyasının pedaqogika və psixologiya kafedrası bu məqsədlə öz qapılarını daim açıq saxlayır, hər hansı problemlə bağlı məsləhət verməyə hazırdır.Təlim-məşq gedişində aparılan psixoloji hazırlıq motivləşdirmə prinsipinin müəyyən olunmasından başlanmalıdır. Motiv nədir? İnsanlar hər hansı bir qüvvənin yönəldici təsirinə məruz qalırlar. İdmançı bu fəaliyyətə gəlişinin səbəbini aydın dərk etməlidir. Məşqçi də öz məşqlərinə bundan başlasa, nəticənin səmərəli olacağına şübhə qalmaz.
Hər hansı bir idmançı öz fəaliyyəti ilə nəyə nail olacağını qabaqcadan müəyyənləşdirməlidir. Bu məqsəddir. Məqsəd aydınlığı olmayan yerdə fəaliyyətə başlamaq düzgün deyil. Nəticənin necə olacağına biganəlik göstərmək fəaliyyətin məhsuldarlığına yanlış təsir edir. Burada tələbat və maraqların da rolu, təsir gücü və əhəmiyyəti xüsusilə nəzərə alınmalıdır. Həm tələbatın, həm də marağın ictimai mahiyyəti ön plana çəkilməli, şəxsi tələbat və maraqlar ictimai ruhla həmahəng olmalıdır. Belə olduqda, idmançının diqqəti daha da güclənər, yarışlarda məsuliyyət hissi artar, o öz kollektivi, mənsub olduğu idman cəmiyyəti və dövləti qarşısında borcunu daha yaxşı dərk edər.
İdmançının psixoloji hazırlığında psixi proseslərin, duyğular, qavrayış, təsəvvür, təxəyyül, təfəkkür, diqqət, iradə, hafizə, nitq və hissin, eləcə də fərdi psixi xassələrin - temperament, xarakter və qabiliyyətlərin inkişafına dair fərdi və kollektiv planların tərtibi zəruri sayılır. Burada diffensasiya və inteqrasiya prinsiplərindən də istifadə edilə bilər. Yəni hər bir idmançı fərd kimi hərtərəfli öyrənilər, sonra onun imkanları vahid məqsəd naminə ümumiləşdirilər. Güman edirik ki, bu sahədə “Azərreyl” voleybol klubunun baş məşqçisi Faiq Qarayevin iş üslubu, qazandığı təcrübə bu gün örnək ola bilər. Onun keçirdiyi təlim-məşqləri müşahidə etmək, taktiki, texniki, psixoloji planlarla tanışlıq belə bir qənaətə gəlməyə əsas verir. Adama elə gəlir ki, F.Qarayev hər bir idmançının həm dostudur, həm də düşməni. Elə bil ki, idmançılarını onların özündən yaxşı tanıyır.
İdmançının psixoloji hazırlığı həm də: hərəki fəaliyyətə mükəmməl yiyələnməkdə, məşq və yarışlar zamanı idmançının sabit çıxışını təmin etməkdə, yüksək səviyyədə işgüzarlıq göstərməkdə və ən çətin anlarda fərdi fəaliyyəti davam etdirməkdə, eləcə də şəxsi keyfiyyətlərin bərqərar olunmasında psixoloji funksiyaların əhəmiyyətli rolu nəzərdə tutulur. Sinir sisteminin düzgün tənzimlənməsi psixoloji finksiyaların tərbiyə olunmasına imkan yaradır. Ona görə ki, əksər hallarda mənfi iradi keyfiyyətlər vegetativ sinir sisteminin fəaliyyətində şərti reflekslərin pozulması ilə əlaqədar olur. Yuxarıda göstərilənlərin nəzərə alınması idmançıların psixoloji hazırlığına əsaslı təsir edir və onu gücləndirir.

Ədəbiyyat siyahısı