Ihyou ulumid-din

misqolichalik yaxshilik qilsa (Qiyomat kunida) o‘shani ko‘rur!» (Zalzala surasi,
7–8-oyatlar) hukmining g‘olib bo‘lishidir. Bu ishonch savob va iqobga (jazoga) bo‘lgan
yaqiyndir. Hatto toatlarning savob keltirishini nonning to‘ydirishichalik, gunohlarning
iqobga eltishini zahar va ilonlarning halokatga sabab bo‘lishichalik aniq ko‘radi. To‘yish
istagida nonning ozini ham, ko‘pini ham qadrlab, unga haris bo‘lganidek, toatlarning
kami-ko‘pining barchasiga haris bo‘ladi. Shuningdek, zaharning oz-ko‘pidan
saqlanganidek, gunohlarning ozi-ko‘pidan, kichigi-kattasidan ehtiyot bo‘ladi.
Birinchi ma’nodagi yaqiyn mo‘minlar ommasida topiladi. Ikkinchi ma’nosi esa,
muqarrablarga xoslangandir, ushbu yaqiynning samarasi harakat, xotirjamlik va fikro‘
yda rost muroqaba, taqvoda mubolag‘a, hamma yomonliklardan ehtiyot bo‘lishdir.
Yaqiyn g‘olib bo‘lgani sari ehtiyotkorlik kuchayadi, tayyorgarlik oxiriga yetadi.
O‘zanlardan yana biri Alloh taolo bandaning hamma holidan xabardor, ichidagi
o‘yiga , maxfiy fikru xayoliga shohid ekaniga bo‘lgan yaqiyn ¬ ishonchdir. Bu narsa
har bir mo‘min nazdida birinchi ma’no bilan, ya’ni, shubha-gumonsiz aniqdir. Ammo
ikkinchi ma’no, ya’ni, maqsud bilan esa, nodir, siddiqlargina xoslangandir. Buning
samarasi xilvatdagi barcha holatlarda inson o‘ziga qarab turgan muazzam podshoh
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 123
huzurida o‘tirgandek odobli holda bo‘lishdir. U doimo barcha amallarida boshi egik,
odobli, o‘zini tiygan va odobga xilof harakatlardan saqlaydi. Botiniy o‘y-fikrida zohiriy
amallaridagidek bo‘ladi. Zero, Alloh taolo xalqining zohiridan xabardor bo‘lganidek,
botinidan ham xabardor ekani unga ma’lumdir. Uning Alloh taolo uchun botinini
yashnatish, poklash va ziynatlash mubolag‘asi boshqa odamlarga zohirini
ziynatlashdagi mubolag‘asidan kuchliroqdir. Yaqiynning bu maqomi hayo, xavf,
shikastalik, zalillik, xuzu’, xullas, mahmud axloqning barcha-barchasini yuzaga
chiqaradi. Bu xulqlar esa, yuksak toatlarning turlarini paydo qiladi.
Yaqiyn mana shu boblarning har birida xuddi daraxtga o‘xshaydi. Qalbdagi axloq esa,
xuddi daraxtdagi shoxchalar kabi. Axloqdan sodir bo‘ladigan amal -toatlar meva va
shoxlardagi gullarga o‘xshaydi. Yaqiyn asl va asosdir. Uning o‘zanlari va eshiklari biz
sanagandan ham ko‘proq. Bu haqda, inshaalloh, «Rub’ul munjiot» (To‘rt najot beruvchi)
bobida zikr qilamiz. Hozircha ana shu lafzning ma’nosini keltirishimiz kifoya.
(Oxirat ulamolarining) yana bir sifati mahzunlik, shikasta nafslik, boshni pastlatib, sukut
qilib, jim yurish kabilar. Qo‘rqish asari uning hay’atida, kiyinishida, siyratida, harakatida,
nutqida, sukut qilishida ko‘rinib turadi. Unga biror kishi nazar solsa, Allohni eslatadi.
Unday kishining surati amaliga dalolat qiladi. Uning ko‘zi oynalidir. Oxirat ulamolari uni
sokinligidan, o‘zini past olishi va tavozu’sidagi siymosidan tanishadi. Aytishlaricha, Alloh
taolo biror bandaga xushu’ va sakinat kiyimidan yaxshiroq kiyimni kiydirmaydi. U
anbiyolar kiyimidir. Qolaversa, solih, siddiq va ulamolarning ham libosidir.
Ammo kalomga sho‘ng‘ib, ko‘p gapirib, kulguga ko‘milib, harakat va nutqda qo‘pol
bo‘lish, bularning hammasi ko‘rnamaklik asoratidir. Allohning buyuk iqobi va qattiq
g‘azabidan xotirjam bo‘lib g‘aflatda qolish Allohdan g‘ofil dunyo bolalarining
odatlaridandir. Oxirat ulamolari bu odatdan mustasnodirlar.
Sahl Tustariy (r.a.) aytganlaridek, olimlar uch qism bo‘ladi:
1. Allohning amrini bilib, kunlarini bilmaydiganlar. Ular halol va haromga fatvo beradilar.
Bu ilm Allohdan qo‘rqishni meros qoldirmaydi.
2. Alloh taoloni biladiyu, Uning amri va kunlarini bilmaydi, ular mo‘minlar ommasi.
3. Allohni tanib, Uning amri-yu, kunlarini biluvchilar. Ular siddiqlardir. Qo‘rqish va xushu’
ularga g‘olib kelgandir.
Allohning kunlaridan murod o‘tgan va kelasi asrlarda tushadigan har turli maxfiy
uqubatlaru botiniy ne’matlardir. Kimning ilmi mana shu narsalarni anglashga yetsa, xavfi
ko‘payib, xushu’si zohir bo‘ladi.
Umar (r.a.) aytadilar: «Ilm olinglar. Ilm bilan birga xotirjamlik, viqor va halimlikni ham
o‘rganinglar. Sizga ta’lim berayotgan kishiga tavoze’li bo‘linglar. Sizdan ta’lim olayotgan
kishilar ham sizga tavoze’li bo‘lishsin. Jabr qiluvchi olimlardan bo‘lmanglar. Ilmingiz
johilligingiz ustiga qoyim bo‘lmasin».
Aytilishicha, Alloh taolo biror bandaga ilm bersa, halimlik, tavozu’, husni xulq,
muloyimlikni ham qo‘shib beradi. Ana shu ilm foydalidir. Asarlarda kelishicha, kimga
Alloh taolo ilm, zohidlik, tavozu’, husni xulq bersa, ana shu kishi muttaqiylar imomidir.
Xabarda aytiladiki, Payg‘ambarimiz (sollallohu alayhi vasallam): «Ummatimning
yaxshilari bir qavm bo‘lib, ular Allohning rahmati kengligidan qah-qah urishadi. Allohning
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy