Ihyou ulumid-din

O‘rganish farzi kifoya bo‘lgan ilmning bayoni
Bilgilki, ilmlarning turlarini bilmasdan turib, ularning farz bo‘lgani va bo‘lmaganini
ajratish mumkin emas. Bizning maqsadga ko‘ra, ilmlar shar’iy va noshar’iy qismlarga
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy
www.ziyouz.com kutubxonasi 28
bo‘linadi. Shar’iy ilmlardan maqsad payg‘ambarlardan o‘rganilgan, hisob kabi aql bilan
bilinmaydigan, tibbiyot kabi tajriba bilan hosil bo‘lmaydigan, til kabi eshitish bilan
vujudga kelmaydigan ilmlar nazarda tutiladi.
Shar’iy bo‘lmagan ilmlar mahmud (maqtalgan), mazmum (qoralangan), mubohga
bo‘linadi.
Mahmud ilmlar dunyo manfaatlari ularga bog‘langan ilmlardir. Masalan, hisob-kitob,
tibbiyot. Bu qism ilmlarning o‘rganish farzi kifoya bo‘lganlari bor, farz bo‘lmasdan, fazilat
sanalganlari bor. Farzi kifoya ilmlar dunyo ishlarini qoyim qilishga kerak bo‘ladigan
ilmlardir. Masalan, tib ilmi inson jismining sog‘lom turishi uchun zarur, hisob-kitob ilmi
esa, muomalalarda, merosu vasiyatlarning taqsimotida kerak bo‘ladi. Bu ilmlardan
birortasi biror shaharda bo‘lmay qolsa, shahar ahlining barchasi gunohkor bo‘ladi. Agar
uni bir kishi o‘rgansa, kifoya qilib, uni o‘rganish farzi qolganlardan soqit bo‘ladi. Tibbiyot
va hisob-kitobni farzi kifoya degan so‘zimizdan ajablanmaslik kerak. Aslida, sanoatning
boshqa sohalari - dehqonchilik, to‘qimachilik, siyosat ilmi, hattoki, qon olish kasbi va
tikuvchilik ham farzi kifoyadir. Zero, bir mamlakatda qon oluvchi do‘xtir topilmasa, ular
kasallikka yuz tutishlari turgan gap. Bu kasb yo‘qligi tufayli odamlar halok bo‘lsa,
ularning barchalari gunohkor bo‘ladi. Zero, kasallikni bergan Zot uning da’vosini ham
bergan va muolaja yo‘lini ko‘rsatgan, sabablarni hozirlab qo‘ygan. Bunga e’tibor qilmay,
halokatga ro‘baro‘ bo‘lish joiz emas.
Fazilat sanalgan ilmlarga hisob-kitobning daqiq jihatlari, tibbiyotning nozik qirralarini
chuqur o‘rganish kiradi. Chunki farzi kifoya bo‘lgan ilmlarni nozik jihatlari bilan chuqur
o‘rganish zarur ilmni ziyodasi bilan bilish, demakdir.
Mazmum ilmlar sehr, tilsimot, ko‘z bog‘lash va talbis (bir narsani haqiqatidan boshqacha
qilib ko‘rsatish) kabilardir.
Muboh bo‘lgan ilmlarga esa, mubolag‘asiz yozilgan she’rlarni bilish, qadim tarix bilan
shug‘ullanish va shu kabilar kiradi.
Shar’iy ilmlarning barchasi mahmud-maqtalgandir. Gohida asli qoralangan, lekin shar’iy
deb gumon qilingan ba’zi ilmlar shar’iy ilmlarga aralashib ketishi mumkin. Shuning
uchun shar’iy ilmlarni ham maqtalgan va qoralangan qismlarga bo‘lamiz.
Mahmud bo‘lgan shar’iy ilmlarning asoslari, qo‘shimchalari, muqaddimalari va
to‘ldiruvchilari bor.
Asos bo‘lgan ilmlar to‘rttadir:
1. Alloh taoloning kitobi.
2. Payg‘ambarning (sollallohu alayhi vasallam) sunnatlari.
3. Ummatning ijmo’si.
4. Sahobiylar asarlari.
Ijmo’ sunnatga dalolat qilgani uchun asos ilm sanaladi. U uchinchi darajadagi asosdir.
Sahobalarning so‘zlari ham sunnatga dalolat qilgani uchun asos ilmdir. Chunki sahobalar
Qur’on nozil bo‘lishini ko‘zlari bilan ko‘rib turishgan, boshqalar idrok etmagan
holatlarning shohidi bo‘lishgan. Ba’zan ko‘rish bilan idrok etilgan narsani so‘z bilan
anglash mumkin bo‘lmaydi. Shu sababdan ulamolar sahobalarga iqtido qilish, ularning
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy