Ihyou ulumid-din

www.ziyouz.com kutubxonasi 50
Ko‘pchilikning tushunchasi eng quyidagi sabablarni ko‘rish bilan cheklangan.
Sabablarning sababchisini ko‘ra bilishga aqllari qosirdir. Binobarin, mana shu narsa
nujum ilmini o‘rganishdan qaytarish sabablaridan biridir.
Ikkinchi jihat: yulduzlarga qarab hukm chiqarish taxminiydir, u birorta shaxs haqida aniq
yoki gumonli (yaqiyn va zon) xabar bermaydi. Taxmin bilan hukm chiqarish esa, jaholat
bilan hukm chiqarishdir. Shunga ko‘ra, bu ilm yulduzlar ilmi bo‘lgani uchun emas,
jaholat bo‘lgani uchun yomonlanadi.
Xabarlarda yulduzlar ilmini bilish Idris alayhissalomga mo‘’jiza qilib berilgani aytilgan. U
kishidan so‘ng bu ilm insonlardan uzoqlashib, yo‘q bo‘lib ketdi. Munajjimlarning ayrim
hollarda qilgan taxminlarining rost chiqishi faqat muvofiq kelib qolish bilan bog‘liq.
Chunki munajjim ba’zi sabablarni biladi. Vaholanki, inson haqiqatni bilolmaydigan
ko‘pgina shartlar borki, ularning orqasida musabbab (sababning natijasi) hosil bo‘ladi.
Munajjim bilgan sabab Alloh taolo taqdir qilgan sabablarga to‘g‘ri kelsa, taxmini to‘g‘ri
chiqadi. Yo‘qsa, xato qiladi. Bu hol to‘p-to‘p bulutlarning ketma-ket kelayotganini
ko‘rganda, insonning bugun yomg‘ir yog‘adi, degan taxminiga o‘xshaydi. Gohida bulutlar
tarqalib, kun isib ketadi, gohida aksi bo‘ladi. Chunki bu yerda inson bilmaydigan boshqa
sabablar ham bor, yolg‘iz bulutning o‘zi yomg‘ir yog‘ishiga sabab bo‘lolmaydi. Yoki
dengizchi shamollar haqidagi tajribasiga tayanib, kema falokatga yo‘liqmaydi, deb
taxmin qiladi. Ammo shamollarda maxfiy sabablar borki, dengizchi ularni bilmaydi.
Gohida uning taxmini to‘g‘ri chiqadi, gohida xato.
Xullas, shu illatlar tufayli ham yulduzlardan so‘zlash man’ etiladi.
Uchinchisi: foydasi bo‘lmagan jihat. Chunki yulduzlar ilmining hisob-kitob va yo‘l
topishdan ortiqchasini o‘rganish samarasiz narsaga sho‘ng‘ish va insonning eng qimmat
boyligi bo‘lmish vaqtni foydasiz narsaga zoe’ ketkazishdir va bu narsa zararlarning
dahshatlisidir. Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam) bir odamni ko‘pchilik o‘rab olganini
ko‘rib, buning sababini so‘radilar. Odamlar: «Katta olim kishi ekan», deyishdi. Rasululloh
(sollallohu alayhi vasallam): «Qaysi masalada?» deb savol qildilar. Ular: «She’r va arab
nasablari bo‘yicha», deb javob berishdi. Shunda Rasululloh (sollallohu alayhi vasallam):
«Foyda bermaydigan ilm va zarar qilmaydigan johillik», dedilar. Rasululloh (sollallohu
alayhi vasallam) so‘ng aytdilarki: «Ilm muhkam oyat, qoyim sunnat va odil faroiz
(ya’ni, meros taqsimlash) ilmidir»80. Demak, yulduzlar ilmiga va shunga o‘xshashlarga
kirishish jaholatga sho‘ng‘ish ekan. Alloh taoloning taqdir qilgani, albatta bo‘ladi, uni
qaytarish mumkin emas.
Tib ilmi bundan mustasno, chunki unga hojat tushib turadi va uning ko‘pgina dalillarini
bilish imkoni bor. Tush ta’biri ham mustasno, garchi u taxminga suyansa ham. Chunki
tush payg‘ambarlikning qirq oltidan bir bo‘lagi bo‘lib, unda hech qanday xatar yo‘q.
80. Ibn Abdulbar Abu Hurayradan rivoyat qilib, zaif degan. Hadisni oxirgi qismini Abu Dovud, Ibn Moja va Hokimlar rivoyat qilishgan.
Zahabiy va Alboniylar zaif deyishgan.
Uchinchi sabab – ilmga foydasiz sho‘ng‘ish. Bu ish ham ba’zi o‘rinlarda mazmumdir.
Ilmning asosiylari qolib, noziklarini, ochiq-oydinidan avval maxfiylarini o‘rganish, ilohiyot
sirlaridan bahs qilish shunga misol bo‘ladi. Faylasuflar va mutakallimlar qanchalik
kirishmasinlar, ilohiy sirlarni mustaqil o‘zlari bila olmaydilar. Bu ilmga yetish va uning
Ihyou ulumid-din (Din ilmlarini jonlantirish) – Ilm kitobi. Abu Homid al-G’azzoliy