İsmail arabaci kiMDİR

Gurani Dili

1. YAYILMA ALANLARI

Gurani dili birkaç yüzbinlik (bugüne dek ne sayım yapılmış ne de istatistik veri olmuştur), Coğunun İran’nın batısında, Kirmanşah şehrinin kuzeyindeki Kuhe Şahan- Dalalü dağlarının yamaçlarından Irak sınırına dek uzanan bölgede yaşayan topluluklar tarafından konuşulur. En önemli yerleşim birimi Gahvâra şehiridir. Sirvan nehrinin kollarından Zimkan’nın geçtiği vadide kurulmuştur. Bir diğer grubu oluşturan Gurâniler daha doğuya yerleşmişlerdir, Dinavar'a yakın Kirmanşah şehrinin kuzey doğusunda, 40 km uzaklıktaki Kandula bölgesidir. Dil açısından Gurânilere yakın olan Hawrâmaniler (bu lehçeyi konuşanlar 20.000 dolayındadır) Sanandaj şehrinin batısında kalan orta Zağros'ta yerleşiktirler. Kartalların gerçek bir yuvası olan Awraman Dağı (2.626m) Şahan dağ silselesinin yedincisidir. Hawrâmaniler iki kola ayrılır. Luhon Hawrâmanileri, zincirinin güney batısında (en önemli köy merkezi Nawsudadır) ve Taaxt Hawrâmanileri dağların kuzeyinde ve batısında yerleşmişlerdir. En önemli köyleri Pâwa, Şaho, Hajij'dir. Diğer yakın diyalekleri konuşan gruplar, konuşanların sayısına göre en önemli olanları, Bâjalânilerdir (veya Boyaran yada Béjwân, Arapçadaki haliyle Bâjwân) İran'ın Kasr-i Şirin, Zohab, Bin Küdra ve Kratü bölgelerinde yerleşiktirler. Bu grubun önderleri Irak’ın kuzeyindeki Hanakan sehrine bağlı köylerde yaşarlar. Küçük bir grup ise Musul'a bağlı, Murat nehrinin doğu şeridindeki köylere dağılmışlardır. Bu gurup yine yakın lehçeleri konuşan ve Kakai aşiretlerinin oluşturduğu konfederasyona bağlı Şabak, Sali veya Sarliyya aşiretleriyle iç içe yaşarlar. Şabaklar (10 ile 20 bin arası hesaplanir ) Ali Ras, Yangica, Hazna, Talâra gibi Musul'un kuzeyindeki Jabal Maklüb'a doğru uzanan köylerde, Sarlılar ise aynı bölgede büyük Zab suyunun sağlı sollu köylerinde ikâmet ederler. Çv. Bâjalâniler, Sarlılar ve Şabaklar müslümanlığın Şii kökenli, içine kapalı tarikatların, geçmişte Ali Ras (Kara Ali) olarak adlandırdıkları İmam Ali'ye özel bir bağlılık sunan gurupları günümüzdeki temsilcileridir. Bu tarikatların doktrinlerindeki ayrılıklar oldukça karışık ve sorunsaldır. Yezidiler gibi bu aşiretlerin üyeleri açıkça Kürtlerin giyisilerinden farklı olan Araplara özgü giyisiler giyer, Arap-Müslüman isimleri kullanırlar. Gurânilerin, Bajânilerin, Şabakların ve Sarililerin çoğunluğu en iyi kaliteden çifçi olup (tasarlama sistemleri gözle görülmeye deger ), işportacılık mesleğindeki yeteneklerinden dolayı diğerlerinden ayrılırlar.

2. İSİM

Gurân/ Gorân ismi Hazar denizi eyaletleriyle ilişkilidir. (Gilân’nın toponoisi herşeyden önce Gurâni bölgesiyle ilişkilenmektedir.) Uzmanlar, Gurânilerin ve Zazaların anayurtları ve akrabalarını Hazar denizi kıyılarında bulmaktadır. Zazalar batıya, Ermenistan platosuna doğru göç ederken Gurâniler güneye, Zagros dağlarının orta kısımlarına yerleşeceklerdir, göçün hemen ardından Kürtçe konuşan topluluklar tarafından istilaya ve asimilasyona uğrayacaklardır. Bitlisi Şerif han Şerefnamesinde (16 yy sonu 17 yy başı) Gurân adıni Ardalan (günümüzde Kordestan’ın ilçesidir) ve Kirmanşah bölgeleri halklarını belirlemek için kullanır.

3.DİLDEKİ TEMEL ÖZELLİKLER

Gurâni dili Ardalanlı yönetici soyluların konaklarında, şairlerin kullandığı edebi bir dildi. Öylesine ki Süleymaniye'deki ünlü Baban sarayının şairleriyle başlayıp geçtiğimiz yüzyılın başlarına dek sürmüştür. Yine bu dilde, bölgede etkinliği olan Ehli-hak tarikatına ait kutsal talimat ve yönergeler yazılmıştır. Edebi Gurâni dilinin fonetik açıdan temel özellikleri sözcüklerin köklerinde bulunan y-,w-,h-, ses birimleriyle sürmektedir.
Fonolojik sistemi Kürtçe’nin, özellikle merkezi Kürtçe’nın fonolojisiyle benzeşmektedir. Vokalik sistemde, uzun vokaller oldukça zengindir. Ses tonu yani vurgular, hareketlilik (değişkenler) temel rolü oynar, belirleyici bir işlev yüklenir. Dilde zamirlerin yapısı, cinsler (erkek-Dişi) ve hallerde (Doğrudan eğilimli) normal olarak farkedilebilmektedirler. Lehçelerin çoğunluğunda belirleyici son ek kullanılmaktadır.
Yazan: Joyce BLAU