Italiya geosiyosiy maktabi: nazariya va amaliyot 3-bosqich pushtu-ingliz guruhi talabasi Raxmatov Arslonbek Annotatsiya

Asosiy qism: Italiya geosiyosat maktabi 20-asr boshlarida Italiyada paydo boʻlgan xalqaro munosabatlarni oʻrganishning oʻziga xos yondashuvidir. Bu tafakkur maktabi geografiyaga e’tibor qaratishi hamda davlatning joylashuvi va siyosiy muhiti uning tashqi siyosati va boshqa davlatlar bilan munosabatlarini shakllantirishda asosiy omil ekanligiga ishonishi bilan ajralib turadi. Italiya geosiyosat maktabining kelib chiqishi: Italiya geosiyosat maktabi 20-asr boshlarida, Italiyadagi siyosiy va ijtimoiy silkinishlar davrida vujudga kelgan. Mamlakat yaqinda birlashgan edi va ziyolilar va siyosatchilar orasida Italiya jahon sahnasida oʻzini namoyon qilishi kerak degan fikr kuchaydi. Italiya geosiyosat maktabining rivojlanishidagi asosiy shaxslardan biri geograf va siyosatchi Filippo Korridoni edi. Korridoni Italiya sotsialistik partiyasining a’zosi bo‘lib, “Italiya “milliy sindikalizm” siyosatini olib borishi kerak,”¹ deb hisoblardi va bu siyosat ijtimoiy adolat va iqtisodiy rivojlanish tamoyillariga amal qiladigan korporativ davlatni yaratishni talab qilardi. Korridoni gʻoyalari boshqa italyan ziyolilarining, jumladan, geograf Jovanni Anellining tafakkurini shakllantirishda ta'sir koʻrsatdi. Anelli geografiya davlatning tashqi siyosatini shakllantirishda asosiy omil bo‘lib, Italiyaning Yevropa, Shimoliy Afrika va O‘rtayer dengizi chorrahasida joylashganligi unga o‘ziga xos strategik ahamiyatga ega deb hisoblagan.
Italiya geosiyosat maktabining ta’siri: Italiya geosiyosat maktabi 20-asrda xalqaro munosabatlar nazariyasining rivojlanishiga sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Uning geografiyaga e'tibor qaratishi hamda davlatning joylashuvi va siyosiy muhiti uning tashqi siyosatini shakllantirishning asosiy omillari ekanligiga ishonish boshqa olimlar, jumladan, nemis geografi Fridrix Ratsel va amerikalik siyosatshunos Nikolas Spaykmanning fikrlashiga ta'sir qilgan. Italiya geosiyosat maktabi 20-asr boshlarida Italiya tashqi siyosatiga ham sezilarli taʼsir koʻrsatdi. Uning milliy sindikalizm va iqtisodiy taraqqiyotga urg‘u berilgani Italiyaning fashizm davridagi siyosatini shakllantirishga yordam berdi, O‘rtayer dengizining strategik ahamiyati haqidagi g‘oyalari esa Ikkinchi jahon urushi davrida Italiyaning tashqi siyosatini shakllantirishga yordam berdi.
Italiya geosiyosat maktabi davlat tashqi siyosatini shakllantirishda geografiya va siyosiy muhitning ahamiyatini ta'kidlaydigan xalqaro munosabatlarni o'rganishga o'ziga xos yondashuvdir. Garchi u Italiyadagi siyosiy va ijtimoiy gʻalayonlar davrida paydo boʻlgan boʻlsa-da, uning gʻoyalari xalqaro munosabatlar nazariyasining rivojlanishiga va Italiya tashqi siyosatiga doimiy ta'sir koʻrsatdi.
Italiya oʻzining geosiyosiy holatini shakllantirgan boy tarixga ega. Rim imperiyasi davrida Italiya butun Yevropa, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharqni qamrab olgan ulkan imperiyaning markazi edi. Rim imperiyasi qulagandan soʻng, Italiya koʻpincha bir-biri bilan urushayotgan bir necha kichik davlatlarga boʻlingan. Faqat 19-asrning oxirlarida Italiya yagona milliy davlatga birlashtirildi. Tashqi siyosat: Italiyaning tashqi siyosati uning joylashuvi va tarixiy sharoitiga qarab shakllangan. Italiyaning asosiy tashqi siyosat maqsadlaridan biri Oʻrtayer dengizi mintaqasida barqarorlikni saqlash edi.² Bu immigratsiya, terrorizm va uyushgan jinoyatchilik kabi muammolarni hal qilish uchun qo‘shni davlatlar bilan hamkorlikni o‘z ichiga olgan. Italiya Yevropa siyosatida ham muhim rol oʻynaydi. U Yevropa Ittifoqining (EI) asoschi aʼzosi boʻlib, savdo, immigratsiya va xavfsizlik kabi masalalar boʻyicha Yevropa Ittifoqi siyosatini shakllantirishda asosiy ishtirokchi boʻlgan. Italiya, shuningdek, NATOning faol ishtirokchisi boʻlgan va bir qancha xalqaro tinchlikparvar missiyalarga qooʻshinlarini yuborgan. Italiya davlatining geografik joylashuvi R.Chellen fikricha, davlatning katta – kichikligi uning qudratiga poydevor boʻlishi mumkin. Qoʻshni davlatlar bilan aloqalar: Italiyaning qoʻshni davlatlar bilan munosabatlariga uning tarixiy sharoiti va tashqi siyosatining maqsadlari ta'sir koʻrsatdi. Italiya tarixan Oʻrtayer dengizi mintaqasida ta'sir oʻtkazish uchun raqib boʻlgan Fransiya bilan murakkab munosabatlarga ega edi. Biroq so‘nggi yillarda Italiya va Fransiya immigratsiya va terrorizm kabi masalalarda hamkorlikda ishlagan. Italiyaning Germaniya bilan munosabatlari ham murakkab edi. Ikki davlat Yevropa Ittifoqida yaqin ittifoqchi bo‘lsa-da, iqtisodiy siyosat va immigratsiya kabi masalalarda kelishmovchiliklarga duch kelgan. Italiya tarixan Bolqonda ta'sir oʻtkazish uchun raqib boʻlgan Avstriya bilan ham qiyin munosabatlarga ega edi. Ammo geosiyosiy vaziyat chigallashga bu davrda ushbu davlat bilan ham aloqalarini yaxshilashga harakat qilmoqda. Amerika Qoʻshma Shtatlari Italiya tashqi xavfsizligining kafolati va uning asosiy strategik ittifoqchisi, ayniqsa Sovuq urush davrida bu sezilarli tus oladi.³ Italiya oldida turgan asosiy muammolardan biri bu uning siyosiy beqarorligidir. Mamlakatda Ikkinchi Jahon Urushidan beri 60 dan ortiq hukumatlar mavjud boʻlib, uning siyosiy manzarasi rahbariyatning tez-tez oʻzgarishi va alyanslarning oʻzgarishi bilan ajralib turadi. Bu Italiyaning uzoq muddatli siyosat va islohotlarni amalga oshirishini qiyinlashtirdi va uning davom etayotgan iqtisodiy kurashiga hissa qoʻshdi. Italiya oldida turgan yana bir asosiy muammo bu uning Yevropa Ittifoqi (Yevropa Ittifoqi) bilan munosabatlaridir. Italiya Yevropa Ittifoqining asoschilaridan biri edi, biroq so‘nggi yillarda u ittifoqni tobora ko‘proq tanqid qila boshladi. Koʻpgina italiyaliklar, Yevropa Ittifoqi mamlakatning kurashayotgan iqtisodiyotini qoʻllab-quvvatlash uchun yetarlicha harakat qilmaganini va Yevropa Ittifoqi siyosatining Italiya suverenitetiga ta’siridan xavotir ortib borayotganini his qiladi.
Italiya siyosat maktabi - bu Italiyada shakllangan noyob siyosiy madaniyat va tizimni tavsiflash uchun ishlatiladigan atama. Bu tizim siyosiy partiyalar, ittifoqlar va fraksiyalarning murakkab tarmog‘i, shuningdek, korrupsiya va janjal tarixi bilan ajralib turadi. Italiya siyosiy tizimining markazida siyosatchilar va ularning tarafdorlari oʻrtasida xayrixohlik almashinuvini nazarda tutuvchi klientelizm tushunchasi yotadi. Ushbu amaliyot asrlar davomida Italiya siyosatining bir qismi boʻlib kelgan va mahalliy va milliy siyosatda hukmronlik qiladigan kuchli siyosiy mashinalarning shakllanishiga hissa qoʻshgan. Shuningdek, Italiya siyosiy hayotining ajralib turuvchi qismi undagi mafiya tizimining chuqur ildiz otganligi va kuchliligi natijasida davlat siyosatini belgilashda sezilarli taʼsir koʻrsatadigan omil boʻlib kelmoqda. Italiya siyosiy tizimini belgilovchi xususiyatlardan biri siyosiy partiyalarning koʻpligidir. Ikkinchi jahon urushi tugaganidan beri Italiyada parlamentda 30 dan ortiq turli partiyalar mavjud va bu juda tarqoq siyosiy manzaraga olib keldi.⁴ Bu tarqoqlik birorta partiyaning parlamentda ko‘pchilikni qo‘lga kiritishini qiyinlashtirdi, bu esa hukumatning tez-tez o‘zgarishiga va barqarorlikning yo‘qligiga olib keldi. Italiya siyosatining yana bir muhim jihati mintaqaviylikning rolidir. Italiya 20 ta mintaqaga boʻlingan, ularning har biri o'ziga xos madaniyat va tarixga ega. Bu hududlarning oʻz siyosiy partiyalari bor va koʻpincha milliy hukumatdan farqli siyosiy ustuvorliklarga ega. Bu Italiyada hokimiyatni markazsizlashtirishga olib keldi, muhim qarorlar qabul qilish vakolati mintaqaviy hukumatlarga tegishli. Italiyaning siyosiy tizimi ham korrupsiya va janjal bilan yoʻgʻrilgan. So‘ngi oʻn yilliklarda bir nechta shov-shuvli korrupsiya ishlari Italiya siyosatini, jumladan, 1990-yillar boshidagi Tangentopoli janjalini larzaga keltirdi. Bu mojarolar xalqning siyosiy tizimga bo‘lgan ishonchiga putur yetkazdi va italyan elektoratida beadablik hissini uyg‘otdi. Ushbu qiyinchiliklarga qaramay, Italiya siyosiy tizimi chidamlilik va moslashuvchanlikni koʻrsatdi. So‘nggi yillarda amaldagi tizim bilan bog‘liq ayrim muammolarni hal etish maqsadida saylov tizimini isloh qilishga intilish kuzatilmoqda. Bundan tashqari, an'anaviy siyosiy partiyalarga qarshi kurash olib boruvchi va siyosiy oʻzgarishlar uchun yangi imkoniyatlar yaratgan populizm va anti-oʻrnatish siyosati tomon harakat kuchaymoqda. “Italiyaning uchta ustuvor yo’nalishi: iqtisodiyot, demografiya va O’rta er dengizi”: deydi italiyalik geosiyosat eksperti Franchesko Maselli.⁵ Gʻarbiy Yevropa davlatlari orasida O‘rtayer dengizi mamlakatlaridagi (Italiya, Ispaniya) tug‘ilish holati alohida tashvish uyg‘otmoqda, unda o‘lim tug‘ilish darajasidan 2-3 baravar oshadi.
Xulosa: Italiya geosiyosiy maktabi koʻp asrlik tarix va an'analar asosida shakllangan murakkab va dinamik tizimdir. U yillar davomida ko'plab qiyinchiliklarga duch kelgan boʻlsa-da, siyosat oʻzgaruvchan ijtimoiy va iqtisodiy sharoitlarga javoban qanday rivojlanishi mumkinligining ajoyib va muhim namunasi boʻlib qolmoqda. Bugungi kunda Italiya geosiyosati iqtisodiy beqarorlik, siyosiy qutblanish va migratsiya muammolari kabi bir qancha muammolarga duch kelmoqda. Italiyaning geografik joylashuvi ham qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki u Yevropa, Shimoliy Afrika va Yaqin Sharq chorrahasida joylashgan. Bu Italiyaning migratsiya oqimini boshqarishdagi oʻrni va qoʻshni davlatlar bilan munosabatlari haqida bahslarga sabab bo’ldi. Bundan tashqari, Italiyada populistik harakatlarning kuchayishi mamlakatning Yevropa integratsiyasiga sodiqligi va uning xalqaro hamjamiyatdagi roli haqida shubha uygʻotdi. Umuman olganda, Italiya geosiyosati ushbu muammolar va uning dunyodagi kelajakdagi roli haqidagi bahslarga javoban rivojlanishda davom etmoqda.