İxtisas: 5301. 01 Daxili fiskal siyasət və dövlət maliyyəsi İqtisad elmləri üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiya

2.2. Xarici kredit ekspansiyası və dollarlaşma prosesi maliyyə təhlükəzliyini təhdit edən əsas amil kimi:

xarici təcrübə və Azərbaycan reallığı

Qlobal maliyyə böhranı sonrakı dövrdə dünya və milli iqtisadiyyatların inkişafının yeni modelinin qurulması problemi həm xüsusi ədəbiyyatda, həm də çoxsaylı iqtisadi forumlarda geniş müzakirə edilir. Maliyyə böhranı ilə bağlı elmi nəşrlərdə yayınlanan tədqiqatları xüsüsi qeyd etmək olar[85].

Maliyyə böhranı ilə bağlı problemlərin tədqiqi sahəsində iqtisadçı alimlər, o cümlədən Y.Mirkin, L.Krasavina, Tarasevic A.L., A.Selişev kimi müəlliflərin əsərlərində böyük yer verilmişdir. Maliyyə böhranı ilə bağlı problemlərin tədqiqi sahəsində istər ölkə daxilində, istər xarici ölkələrdə ilə elmi nəşrlərə malik prof. Z.F.Məmmədovun xüsusilə qeyd etmək olar[85,86].

Bu əsərlərdə böhranın ilkin şərtləri, maliyyə və dövlət nəzarəti problemləri, reytinq agentlikləri rolu, bank tənzimlənməsi, ipoteka sferasında və maliyyə bazarında maliyyə innovasiyaları, onların dəyişmə səbəbləri və s. əhəmiyyətli amillər təfərrüatı ilə təhlil edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, maliyyə sisteminin bütün institutları dünya iqtisadiyyatının böhran vəziyyəti şəraitində maliyyə təhlükəsizliyinin eyni səviyyəsinə malik deyil. Milli maliyyə sistemlərinin bank sektoru bütün dünyada ən zəif oldu, çünki məhz bank sistemi həm sistemin özünün risklərini, həm də bazar mexanizmi və onun alətlərinin natamamlığı, dünya iqtisadiyyatının iqtisadi inkişafının dövrilikləri, kapitalın dünya bazarında bərabər olmayan və spekulyativ qiymət dinamikası, istehsal amilləri ilə bağlı siyasi riskləri özündə toplayır.

Qlobal iqtisadi böhranın dünya ölkələri üçün doğurduğu mühüm fəsadlardan biri də həm daxili, həm də xarici investisiyaların həcmində qeydə alınan azalma ilə bağlı oldu. Bəzi ölkələr üçün daha kəskin xarakter aldı və onların iqtisadi inkişafının geriləməsində əsas rol oynayan faktora çevrildi. Bununla yanaşı, o da faktdır ki, investisyaların həcminə, xüsusən də, xarici mənbələr hesabına yatırılan sərmayələrə təsir göstərən amillərdən biri də biznes mühitinin əlverişliliyi, həmçinin yatırılan investisiyaların mənfəətlilik dərəcəsinin məqbul səviyyədə olmasıdır.

Qlobal maliyyə böhranı əksər ölkələrdə milli valyutaların ABŞ dollarına qarşı dəyərsizləşməsinə, fond birjalarında kapitallaşma səviyyəsinin aşağı enməsinə, bankların balanslarının pisləşməsinə gətirib çıxardı.

2008 ci ildə global maliyyə sektorunda itkilər təxminən 3 trln. $ və ya qlobal ÜDM-in 4,3%-i həcmində qiymətləndirilir. Rusiyada bankların struktur yenilənməsinə sərf olan birbaşa maliyyə məsrəfləri 1998-ci ildə ÜDM-un 0,2%-ni təşkil etdiyi halda, 2009-cu ildə bu göstərici 21,7% idi. 2007-2008-ci il böhranından sonra ABŞ höküməti bankların struktur yenilənməsinə sərf etdiyi birbaşa maliyyə məsrəfləri 5500 mlrd.$ və ya ÜDM-in 38,7%-i, avrozonada isə 3285 mlrd.$ və ya 23,4%-i, o cümlədən AFR hökümətinın antiböhran proqramının dəyəri 500 mlrd. Avro, Fransada 360 mlrd. Avro, İrlandiyada 400 mlrd. avro təşkil edirdi[87, s.12].

Avropa Mərkəzi Bankı 2008-ci ildən başlayaraq, “qeyri-ənənəvi siyasət”in – kredit institutlarının yenidən maliyyələşdirilməsinin (enhanced credit support) təcili böyük miqyaslı genişləndirilməsinə yönəldilmiş tədbirlər kompleksinin həyata keçirilməsi başlanılıb.

Qeyri-ənənəvi instrumentari əvvəlcə sifarişlərin tam təmin olunması ilə sabit dərəcələrlə əsas yenidən maliyyələşdirmə əməliyyatlarının keçirilməsi kimi təqdim olunub. 2011-ci ilin dekabrında AMB banklara sabit dərəcələrlə (1%) verilən resursların müddətini 3 ilə qədər artırmış və uyğun təminata (xüsusilə, qiymətli kağızların reytinqinə) qarşı tələbləri yumşaltmış, habelə girov qoyula bilən bank kreditlərinin siyahısını genişləndirmişdir. Nəticədə yeni alətlər (LTRO) çərçivəsində qısa müddət ərzində (dekabr 2011 – yanvar 2012) təxminən 1 trln. avro emissiya edilmişdir.

2011-ci ildən başlayaraq, “Qiymətli kağızlar bazarı proqramı” çərçivəsində dövlət qiymətli kağızlarının AMB-nin balansına alınması hesabına likvidliyin artırılması üzrə fövqəladə alətlər paketi tətbiq olunub. 2011-ci ilin sonuna AMB-nin balansına alınan aktivlərin həcmi artıq 211,4 mlrd avro təşkil etmişdir. Nəhayət, 2011-ci ildən başlayaraq, “qeyri-standart pul əməliyyatları” qüvvəyə minmişdir. Onların mahiyyəti AMB-nin balansına borca xidmət göstərilməsi ilə bağlı kəskin problemlər yaşayan avropa ölkələrinin (İspaniya, İtaliya, Portuqaliya, İrlandiya) dövlət istiqrazlarının limitsiz alınmasından ibarət idi.

Digər ehtiyat valyutaları ilə olduğu kimi, AMB-nin yeni emissiya proqramları çərçivəsində yaradılan resurslar əsasən sistem yaradan və bu resursları AB-nin yeni üzvlərində maliyyə çiyninin dəstəklənməsi və genişləndirilməsi üçün istifadə edən Avropa banklarının (Unicredit, Raiffasen Deutche Bank, Swenska Handelsbank və s.) dəstəklənməsinə yönəldilirdi. Beləliklə, Avropanın ən böyük bankları AMB-nin qeyd-şərtsiz prioritet dəstəyinə arxalanaraq, MŞA ölkələrinin regionun hakim biznes-elitasından maliyyə-kredit asılılığını dərinləşdirmək üçün güzəştli fondlaşdırma imkanından bacarıqla istifadə etmişlər.

Düşünürük ki, ən böyük Avropa banklarının Mərkəzi və şərqi Avropa ölkələrinin iqtisadi məkanında kredit ekspansiyası mexanizmi bir sıra spesifik xüsusiyyətlərə malikdir.

Birincisi, kreditlərin əsas hissəsi MŞA-dan olan kreditorlara səmərəsiz məqsədlər üçün verilir. İstehlak kreditinin genişləndirilməsi səmərəsiz istehlakın artırılmasına (ev tikintisi, avtomobil və məişət texnikasının alınması) transformasiya edir, bu da milli bazarların kasıblığı səbəbindən əmtəə idxalı və Qarbi Avropa ölkələri hesabına doldurularaq, ödəniş balansının ticarət hesabının dərin kəsirini doğurur.

İkincisi, MŞA ölkələrindən müştərilərin kreditləşdirilməsinin genişləndirilməsi sabit surətdə daha sərfəli qiymət şərtlərinə söykənir. Belə ki, 4-cü cədvəlin məkumatlarına əsasən, AB-nin yeni üzvlərinin milli bazarında istehlak kreditlərinin dərəcələri ilə sistem yaradan Avropa banklarının bəzi ölkələrdə təklif etdiyi dərəcələr arasındakı fərq 10 yarımbənddən yüksəkdir. Bu fərq həm Birliyin əsas ölkələrində inflyasiyanın aşağı templəri ilə, həm də onların apardığı aktiv emissiya siyasəti ilə bağlıdır.