İxtisas: İsm kurs: I fənn: Ana dili Mövzu 1: Leksikologiyanın predmeti və növləri

Frazeoloji vahidlərin sözdən fərqi.

1.Frazeoloji vahidlər sözlər əsasında formalaşır. Məs: quruyub qalmaq. Söz isə kök və şəkilçidən formalaşır. Yəni sözlər morfemlər əsasında, frazeoloji vahidlər isə sözlər əsasında yaranır.

2.Sözlərdən yeni söz düzəıtmək olur. Dağ- dağlı-dağlılıq. Frazeoloji vahidlər isə cümlə yaratmağa xidmət edir.

3.Sözlər həm məna, həm də morfoloji müstəqilliyə malikdir. Frazeoloji birləşmələrin komponentlərini isə ayrı-ayrı söz hesab etmək olmaz. Çünki onlarda məna müstəqilliyi yoxdur. Yuxusu qaçmaq, fikrini dağıtmaq.

4.Sözlər həm həqiqi, həm də məcazi, frazeoloji vahidlər isə ancaq məcazi mənada işlənir. Beynini doldurmaq, divan tutmaq.

5.Sözlər adlandırır, frazeoloji vahidlər isə obrazlı şəkildə adlandırır. Həyatını puç eləmək, qurban olmaq.

6.Sözlər söz yaradıcılığı modelləri əsasında, frazeoloji vahidlər isə qrammatik modellər əsasında əmələ gəlir.

2. Bu birləşmələri biri- birindən fərqləndirən əsas əlamətlər aşağıdakılardır:

1. Sərbəst birləşmələr, nitqdə həmin dilin qrammatik normaları əsasında hər dəfə yenidən yaranır. Məsələn, ağ kağız. Sabit birləşmələr dildə hazır şəkildə mövcuddur. Onlar nitqdə yenidən yaranmır, lakin yenidən təkrarlanır, canlandırılır. Fikrin təbiətinə və tələbinə uyğun olaraq hazır formalarda alınıb istifadə edilir.

Sərbəst birləşmələr nitq, sabit birləşmələr dil sahəsinə aiddir.

2. Sabit birləşmələrin tərəfləri öz kominativ mənalarında yox, məcazi mənada işlədilir. Sərbəst birləşmələrin hər bir üzvü ayrılıqda olduğu kimi birləşmə daxilində də öz müstəqilliyini saxlayır, kominativ mənada dərk edilir.

3. Sabit birləşmələrin tərkib üzvləri məcazi mənada işləndikləri üçün öz mütəhərrikliyini itirir, bir məfhumu ifadə edən leksik vahidə çevrilir. Məsələn, qan uddurmaq.

Sərbəst birləşmələrin tərkib üzvləri isə öz mütəhərrikliyini saxlayır.

Sərbəst birləşmələrin tərəfləri real- varlığın əşya və hadisələri arasındakı əlaqəni ayrı- ayrılıqda, sabit birləşmənin tərəfləri isə əşya və hadisələrin arasındakı obyektiv əlaqəni birlikdə əks etdirir.

4. Sabit birləşmələr strukturca sabit, dəyişməzdir, eyni komponentli olur, başqası ilə əvəz olunmur. Sərbəst birləşmələrin strukturu dəyişkəndir, fikirdən asılı olaraq dəyişir.: sinif otağı.

5. Sabit birləşmələr leksik, sərbəst birləşmələr qrammatik birləşmədir.

6. Sabit birləşmələrin tərkibi və sırası dəqiq və sabitdir. Onların tərkibini dəyişmək və sırasını pozmaq olmaz.

7. Sərbəst birləşmələrdən fərqli olaraq, sabit birləşmələr bir sözün ekvivalenti kimi işlədilir, yəni onu bir sözlə əvəz etmək mümkündür. Məsələn, əldən düşmək- yorulmaq, baş girləmək- işləməmək vəs.

8. Sabit birləşmələrin çoxu başqa bir dilə eynilə, hərfən tərcümə olunmur. Onlar hərfən tərcümə ediləndə mənasız, gülünc ifadə vəziyyətinə düşür.

9. Sərbəst birləşmələr nitqdə törəndiyi üçün onları yadda saxlamağa ehtiyac duyulmur. Sabit birləşmələr nitqdə yaranmayıb, hazır şəkildə istifadə olunduğu üçün onları yadda saxlamaq tələb olunur.

Dilimizdə olan sabit birləşmələrin əsas əlamətləri aşağıdakılardır:

1. Frazeoloji vahidlər ümumi bir məna ifadə edir.

2. Məna və strukturca bütöv və sabitdir.

3. Daima leksik tərkiblidir.

4. Tərəfləri məcazi mənada işlədilir.

5. Tərəfləri mənaca dəyişərək yeniləşir.

6. Dildə hazır şəkildə mövcuddur.

7. Milli səciyyəlidir. Tərəfləri xalis sözlərdən düzəlir.

8. Obrazlı, emosional və ifadəlidir.

•