Kadrlar tayyorlash milliy modeli

Didaktika – pedagogik ta’lim nazariyasi. O‘qitish jarayoni yaxlit tizim sifatida.

R e j a:

1. Didaktika xakida tushuncha. Talim jaraeni va uning tarkibiy tuzulmasi.

2.Talim tamoyillari va turlari.

3.Talim mazmuni va unga qoyiladigan talablar..

A D A B I e T L A R

1. « Pedagogika « Munovvarov T-1996

2. Pedagogika kursi Tursunov Nishonaliev

3. Pedagogika Mavlonova T-2001

4. Pedagogika PodlasOy M-1999y 2-tom 94-134b

T A Ya N Ch T U Sh U N Ch A L A R :

Didaktika, bilish, sezish, idrok, tasavvur, tafakkur, amaliet, bilim, kunikma, malaka, ma`lumot, ta`lim

Didaktikaning predmeti ta`lim tarbiya muassasi sharoitida muallimning raxbarligi ostida amalga oshadigan uquv jarayonidir. Didaktikada ana shu jarayonning konuniyatlari tadqiq qilinadi, xar xil tipdagi ta`lim tarbiya muassasalarida u eki bu darajada beriladigan ta`lim mazmunini belgilashning ilmiy asoslari uqitish vositalari va metodlarining samoradorligini oshirish yullari xamda ta`limning tashkiliy shaqllari ishlab chiqiladi.

Didaktika pedagogikaning ta`lim va uqitish nazariyasini ishlab chiqadigan tarmog`idir. Didaktika yunoncha didaktikos suzidan kelib chiqqan bulib uqitish, urganish ma`nosini bildiradi. Yaqin va Urta Sharqda Xorazmiy, Kindiy, Forobiy, Ibn Sino, Umar Xayem kabi mutaffakkirlar ilmiy didaktika asoschilaridir. A.Komenskiy, Shvetsariyalik pedagog I.P.Pestolotstsi, nemis pedagogi A.Distverglar evropada didaktikaning rivojlanishiga xissa kushdilar. Yuqorida aytib utilgan Shark mutaffakirlari qarashlarining muxim xususiyati shundaki, mazkur olimlar doimo predmetning kiefasi inson ongida mavxumlashuvi jareniga, mana shu predmetning moxiyati va uziga xosligini tushunish sodir bulishi xamda shaqllanishiga etibor berganlar.Ular bilishning predmeti va monbalariga, bilish jarayoni qanday bosqichlardan tarkib topishi ga, bilish faoliyati bilan amaliy faoliyat urtasidagi munosabatlarga qiziqqanlar. Xorazmiy shaxsning uzluksiz kamol topish nazariyasini rivojlantirish borasida muxim xizmat qildi, induktiv va deduktiv taffakkurdagi aloxidalik xamda umumiylikning birligi printsipini muayanlashtirdi.

Kindiy substantsiyani barcha ilmiy bilimlarning predmeti sifatida kurib chiqishda eng avvolo mikdor va sifatni xissiy idrok etish zarurligini tasdiqladi. Kimki miqdor va sifatni bilmasa, u substantsiyani bilishdan xam maxrumligini uqtirdi. Olim uzining didaktik g`oyalarida xissiy va ratsional bushliqni ifodaladi. Xissiy bilish va narsalarni bilishdan iborat bulsa, ratsional bilish umumiy narsalarni bilish ekanini ta`kidladi. Uning fikricha xissiy bilish faqat aql uchun material beradi.

Forobiy uqitish metodlarining tasnifini ishlab chiqqan. Ularni amaliy va nazariy metodlarga ajratgan, shu tariqa uqitishning amaliy yunalishi va kishilarning xaeti xamda kundalik faoliyati bilan boglikligi g`oyalarini olga surgan. Olim uqitishning tajriba-kursatmali, induktiv va deduktiv, amaliy metodlariga aloxida e`tibor bergan. Barcha metodlarni oquvchining xaetiy tajribasiga, mantiqiy tafakkuriga tayangan xolda birlashgan.

Forobiy matematika fani misollari asosida uqitishning ilmiylik, kursatmalilik, tushunarlilik va izchillik printsiplarini ishlab chiqqan. Bilish jarayonining va fandagi bilim shaqllarini moxiyatini eritgan.

Borliqning aks etilishi sifatidagi xissiy bilish muammosi va eng asosiy masala-bilishning manbalari doimo Beruniy nazariy bilish faoliyatining diqqat markazida turdi. Olim bilishning nazoriy asosini cheksiz va uzluksiz jarayon sifatida taxlil xamda talqin qildi.

G`Oqish va takrorlash orqali,-deb ezgan Beruniy,-dunening tuzilishini, osmonning va er shaqllarini bilish astronomiya fani uchun g`oyatda foydalidir.

Ibn Sinoning bilim orqali erishiladigan natijalari xakidagi ta`limoti uqitish nazariyasida aloxida urinni egalladi. Uning fikricha, buyumlarni chinakam bilishga tashqi kurinishini taxlil qilish sabablarini aniqlash asosida aql bilan erishiladi.Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan. Mushoxada bilan idrok qilishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarni tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich ikki xil fikrni idrok etishdir. Rivojlanishning uchinchi bosqichiga uzlashtirilgan fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. Shunda uni xakiqiy aql deyiladi.

Abdulla Avloniy (1878-1934) uzining barcha tadqiqotlarida ilm muammosini birinchi uringa kuygan. «Alxosil-deb ezgan edi u, -butun xaetimiz, salomatligimiz, saodatimiz, sarvatimiz, maishatimiz, ximmatimiz, g`ayratimiz, dune va oxiratimiz ilm bilan bogliqdir..Shuning uchun uqimoq, bilmak zamonlarini quldan bermay vujudimizning dushmani bulgan jaxolatdan qutulmakka, jonimiz boriga sa`i kilmagimiz lozimdur».

Xamza uz tadqiqotlarida tovushli savod urganishi metodini ishlab chiqqan. Uning bosh g`oyasi uqitish va tarbiyalashga kompleks endoshish, eshlarning aqliy, axloqiy va estetik tarbiyasini uzaro bog`liq xolda amalga oshirishdan iborat edi.

Didaktika tushunchasini Yan Amos Komenskiy (1592-1670) xam ana shu yusinda sharxlagan. Uning bu boradagi fikr muloxazalari 1657 yilda nashr etilgan. Xammaga xamma narsani uqitishning universal san`ati ifodalangan G`Buyuk didaktika» nomli asarida baen qilingan. Lekin Komenskiy didaktika faqat uqitish sa`atigina emas, balki tarbiyalash sa`atidan ham iboratligini qayd qilgan va tarbiya xar tamonlama axloqiylik yunalishdagi fe`l atvorni shaqllantirishning zarur sharti ekanini xam uqtirgan.

Didaktikanini yuqoridagicha tushunish XIX asr boshigacha, ya`ni taniqli nemets pedagogi va faylasufi Iogann. Genrix Gerbart (1776-1841) didaktikaning asosiy nazariyasini ishlab chiqqunigacha davom etgan.

Didaktikaning asosiy kategoriyalari.

Uqitish nazariyasi bilimlar, ma`lumotlar va faktlarning katta zaxirasiga ega, ularning bir qismi tizimlashtirilgan, tartibga solingan. Uqitish jarayoning strukturaviy komponentlari- maqsadli rag`botlantirish-motivlashtirish, mazmuniy, xarakat -faoliyat uqitishning shaql va metodlarining ajratilish aloxida axamiyat kasb etadi. Mana shu komponentlarning ajratilgani Oqituvchi bilan oquvchilarning birgalikdagi faoliyati qonuniyatlarining tabiatini chuqurroq tushunish imkonini beradi.

Pedagogik echimlarni tanlash nazariyasi ishlab chiqishning metodologik asosi uqitish jarayoning mavjud barcha qonuniyatlari xisobga olish fikri bilan barcha qonuniyatlari xisobga olish fikri bilan muntazam aloqada buladi. Pedagogik va psixologik shart sharoiyatlarni aniqlash asosida uqitishning optimalligi mezonlarining asoslari arkib toptirilgan va ularning eng axamiyatlilari kuyidagilarpdan iborat:

Oqitish optimal bulish uchun xar bir oquvchi uzining xakiqOy uqish imkoniyatlariga muvofiq darajada uzlashtirishlari tarbiyalanishi va kamol topishi shart:

uqitish optimal bulishi uchun oquvchilar, oqituvchilar darsdagi va uydagi ishlar vaqtining uzlari uchun gigienik jixatdan belgilangan normasiga ega bulishi kerak. Rejalashtirishning olptimallashtirishning asosiy yullari uqitishning vazifalarini ta`lim berish, tarbiyalash va kamol toptirish bilan birgalikda loyixalashga kompleks endashish xamda uqitish vazifalarini u omalga oshadigan tizimning xususiyatlarini xisobga olgan xolda muayanlashtirishdir.

Ishni rejalashtirishda kuyidagi rejalardan foydaloniladi. Uqitish mazmuning quyilgan vazifalarini eng muaffakiyatli xal qilishni ta`minlaydigan optimal variantini tanlash.

Oqitishning quyilgan vazifalarini belgilangan vakt ichida muvafaqiyatli xal etishni ta`minlaydigan metodlari va vositalarini tanlash, masalalarni muvafaqiyatli xal etishni, shu jumladan oquvchilarga tabaqali endashishini ta`minlaydigan tashkiliy shaqllarini tanlash. Ta`lim mazmuninida jamiyatning ma`naviy va moddiy elementlar shu jumladan tabiat jamiyat va inson xakidagi bilimlar . ijodiy faoliyat tajribasi, insonning munosabatlari, boshkarish faoliyati xulki va xaeti ifodalanishi lozim.

Ta`limning mazmuni umumiy politexnik va kasbkorlik komponentlarining birligini aks ettirishi kerak. Ta`limning mazmuni muayan eshga karatiladi va jamiyatning rivojlanish darajasidan kelib chiqadi. Ta`limning mazmunidagi ajratilgan turt komponent xajmi va mazmuni buyicha aynan muvofik bulishi kerak. Maktab rivojlanishning xozirgi boskichida ta`limning komp`yuterlashtirish masalasi g`oyat muxim axamiyat kasb etadi.

Ta`lim nazariyasidan muammoli kamol toptiruvchi uqitishni joriy etish, shuningdek uquv jarayonini tabakalashtirish va individuallashtirish yullarini izlash buyicha faol ishlar olib borilmoqda.

Muammoli kamol toptiruvchi uqitishning nazariyada ishlab chiqilgan asosiy g`oyalarini kuyidagicha ta`riflash mumkin.

Ta`limiy bilishni ilmiy bilishga muvofiq modellashtirish g`oyasi, ya`ni muammoli vaziyatni vujudga keltirish gipotezani olga surish –gipotezani asoslash-gipotezani xal qilish uni tasdiqlash yaki rad etishdek zarur zvenolarni uz ichiga olgan muammoli uqitish. Oquvchilarning ijodiy imkoniyatlari va qobiliyatlarini rivojlantirish, ularda tadqiqotchilik yusindagi kunikma va malakalarni ustirish g`oyasi.

Muammoli uqitish nazariyasida qator qonuniyatlar ifodalandi va eksperiment yuli bilan asoslandiki, ulardan muammoli dars utish bilan muammoli urgatishning birligi va bir-birini taqoza etishi, oquvchilarning tayerligi darajasi bilan muammoli urgatish darajasining muvofiqligi kabi qonuniyatlarni ajratish mumkin.

Ishlab chiqilgan faollik nazariyasi uquv jarayonida bilimlarni uzlashtirish. ularni qayta ishlash va qullashning (muammoli va reproduktiv) usullarini urganish buuicha tashkil etiladigan uzini-uzi boshqakriladigan faollikdan iboratdir. Mazkur qonuniyatlar asosida amaliy jixatdan muxim axamiyatga molik quyidagi nazariy qoidalarni ifodalash mumkin: Faollashtirish vositalari tizimi, ta`limning mazmuni, uqitishning shakl va metodlari uqitishning asoslangan, maqsadga muvofiq uz-uzini boshqaradigan jarayon sifatida tashkil qilishni ta`minlash uchun ular kuyidagi talablarga javob berishi kerak.

-Ta`limning xamma bosqichlarida oquvchilarda uqitishning ichki motivlarini quzg`atish va rivojlantirish,

-oquvchilarni uz oldilariga tegishli maqsadlarini quyish va kelgusidagi faoliyatlarini rejalashtirishga rag`batlantirish mexanizmini takomillashtirish,

oquvchilarda oxborotlarni qayta ishlashga doyir ta`limiy va aqliy kunikmalarning shaqllanishini ta`minlash,

oquvchilarning uquv-bilish maqsadlariga erishish uchun jismoniy va axloqiy, ifodaviy kuchlarini oshirish,

Ta`lim jarayonida nazorat va uzini-uzi boshqarish orqali oquvchilar uzining uquv bilish faoliyatini baxolashini ta`minlash. Shu koydalarga rioya qilish ta`lim samoradorligini yanada oshadi.