Kafedra : İQTİsadi HÜquq iXTİsaslaşma : İQTİsadi HÜquq kurs iŞİ
Yüklə 1,02 Mb.
|
Al tın cı sı, mül kiy yət hü qu qu na iz lə mə hü qu qu xas dır. İz lə mə hü qu qu onu ifa də edir ki, əş ya nın bir şəxs dən di gə ri nə keç di yi bü tün hal lar da mül kiy yət hü qu qu şəx sin yox, əş ya nın ar xa sın ja ge dir, onu iz lə yir. Mə sə lən, əş ya sa tıl dıq da, hə min əş ya üzə rin də mül kiy yət hü qu qu satıcı nın ar xa sın ja yox, əş ya nın ar xa sın ja ge dir; oğur lan mış əş ya nın mül kiy yət çi si hə min əş ya ya sa hib li yi itir sə də onun mül kiy yət çi si ol maq da da vam edir. Yeddinci si, mül kiy yət hü qu qu üs tün hü quq dur. Bu, onu ifa də edir ki, mül kiy yət və öh də lik hü quq la rı ara sın da zid diy yət (kol li zi ya) olar sa, üs tün lük mül kiy yət hü qu qu na ve ri lir. Bu na gö rə mül kiy yət hü qu qu güclü hü quq da ad lan dı rı la bi lər. Üs tün lük hü qu qu özü nü xü su sən müf lis ləş mə hal la rın da bü ru zə ve rir. Hət ta ey ni bir əş ya ya ey ni vaxt da həm mül kiy yət hü qu qu, həm də öh də lik hü qu qu mövcud ol duq da, üs tün lük mül kiy yət hü qu qu na ve ri lir. Bu cəhət, ümu miy yət lə, bü tün əş ya hü quq la rı na xas olan xü su siy yət dir. Hə min xü su siy yət isə Ya po ni ya si vi lis ti ka dokt ri na sın da əsas lan dı rıl mış dır. Sək ki zin ci si, mül kiy yət hü qu qu tam hü quq dur. Tam lıq həm mül kiy yə tin, həm də mül kiy yət çi nin azad lı ğı nı ifa də edir. Mül kiy yət çi əş ya üzə rin də tam yi yə li yə ma lik dir. O, əm lak ba rə sin də qa nu na zidd ol ma yan is tə ni lən hə rə kə ti edə bi lər. He ge lə gö rə, mül kiy yət çi nin əş ya nı məhv et mək im ka nı mül kiy yə tin tam lı ğı nı və azad lı ğı nı sü bu ta ye ti rir. Tə sa dü fi de yil dir ki, klas sik mül kiy yət hü qu qu mül kiy yət çi nin əş ya nı məhv et mək sə la hiy yə ti ni də əha tə edir. Al ma ni ya mül ki hü quq el min də gös tə ri lir ki, mül kiy yət tam əş ya hü qu qu dur. Mül kiy yət hü qu qu nun tam lı ğı onu ifa də edir ki, onun məz mu nu təkcə üç lü sə la hiy yə t (sa hib lik sə la hiy yə ti; əş ya dan is ti fa də sə la hiy yə ti; əş ya üzə rin də sə rən jam sə la hiy yə ti) ilə ki fa yət lən mir. Mül kiy yə tin hü qu qi məz mu nu na di gər sə la hiy yət lər də da xil ola bi lər. Be lə hal da mül kiy yət hü qu qu qey ri-məh dud hü quq sa yı lır. Bu xü su siy yə ti ilə mül kiy yət hü qu qu əş ya hü qu qu nun di gər nö vü olan məh dud əş ya hü qu qun dan (mə sə lən, ser vi tut hü qu qun dan, gi rov hü qu qun dan və di gər hü quq lar dan) fərq lə nir. Be lə ki, məh dud əş ya hü qu qu nun sa hi bi olan şəxs lər (mül kiy yət çi ol ma yan şəxs lər) mül kiy yət hü qu qu nun məz mu nu nu təş kil edən sə la hiy yət lə rin ha mı sı na yox, bə zi sə la hiy yət lə rə ma lik dir lər. Hə min sə la hiy yət lər heç bir vaxt tam ha lın da, ey ni za man da bu şəxs lə rə məx sus ol mur. Mə sə lən, əm la kı gi rov gö tür mək lə borc ve rən şəxs hə min əm la ka yal nız sa hib lik et mək sə la hiy yə ti nə ma lik dir; onun gi rov qo yul muş əm lak dan nə is ti fa də et mək, nə də onun üzə rin də sə rən jam ver mək sə la hiy yə ti var dır. De dik lə ri miz onu təs diq edir ki, mül kiy yət hü qu qu Fran sa mül ki hü quq el min də gös tə ril di yi ki mi, su ve ren (qey ri-məh dud) xa rak ter li hü quq dur; ona su ve ren lik xas dır. Am ma mül kiy yət hü qu qu mül kiy yət çi yə tam su ve ren lik ver mir. Be lə ki, qa nun da nə zər də tu tu lan hal lar da mül kiy yət hü qu qu məh dud laş dı rı la bi lər (MM-in 8-ci fəs li, 169-172-ci mad də lər). Bu ba xım dan mül kiy yət hü qu qu tam su ve ren (qey ri-məh dud) hü quq he sab edil mir.
Ye ni Mül ki Məcəllə mül kiy yət çi yə öz əm la kı ba rə sin də is tə di yi ki mi əqd bağ la ma ğa ümu mi icazə ver di yin dən baş qa, həm də onun öz əm la kı nı baş qa şəx sin və ka lət li ida rə çi li yi nə ve rə bil mə si ni nə zər də tu tur. Be lə hal da mül kiy yət hü qu qu və ka lət li ida rə edə nə keç mir. O, əm la kı mül kiy yət çi nin və ya mül kiy yət çi nin gös tər di yi üçüncü şəx sin mə na fe yi üçün ida rə et mə li dir (MM-in 152-ci mad də si nin 8-ci bən di). Be lə lik lə, sub yek tiv mül kiy yət hü qu qu de dik də, sə la hiy yət li şəxs olan mül kiy yət çi nin qa nun la mü əy yən edi lən elə bir müm kün dav ra nış öl çü sü ba şa dü şü lür ki, bu nun la o, əm la ka sa hib lik, əm lak dan is ti fa də və onun üzə rin də sə rən jam ver mək hü qu qu nu hə ya ta ke çi rir.
Mülkiyyətçilik elə anlayışlara aiddir ki, onun ətrafında uzun əsrlər boyu insanların düşüncələri qarşı-qarşıya gəlmişdir. Lakin, təkcə nəzəri döyüşlərlə iş bitmir. İnsanların mülkiyyətçilik münasibətlərinin dəyişdirilməsi, bu sahədə yeni münasibətlərin bərqərar olunması uğrunda mübarizələri bütün dünyada həmişə sosial təbəddülatların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu mübarizələr bəzən müvəffəqiyyətli, bəzən də çox uğursuz nəticələrə səbəb olmuşdur. Olmuşdur ki, cəmiyyət, həqiqətən, öz inkişafının yeni, daha yüksək pilləsinə qalxmışdır. Lakin, mülkiyyətçilik münasibətlərinin dağıdılması nəticəsində cəmiyyətin çox geri düşməsi və bu gerilikdən uzun müddət çıxa bilməməsi halları da olmuşdur. XX əsrdə bizim ölkəmizdə mülkiyyətçilik münasibətlərinin iki dəfə dağıdılması prosesi baş vermişdir. Birinci dəfə bu fəlakətlə nəticələnmiş və nəticələri neçə-neçə nəsli korlamış olan 1920-ci ilin aprelində başlanmışdır. İkinci dəfə isə bizim günlərdə baş verir. Onun əsas məqsədi mülkiyyətçilik münasibətlərini onun əsl mahiyyətinə qaytarmaq, indiki rejimin sosial dayağı ola biləcək xüsusi mülkiyyətçilərin geniş təbəqəsini yaratmaqdan ibarətdir. Beləliklə, nə deməkdir mülkiyyət? Bu, ilk növbədə şəxsin və yaxud kollektivin ona mənsub əmlaka öz əmlakı kimi münasibət bəsləməsi kimi başa düşülə bilər. Mülkiyyət «mənimki» və «səninki» olanların fərqləndirilməsinə əsaslanır. Hər hansı bir konkret məqamda hansı mülkiyyət forması və ya növünün daha yüksəkdə olmasından asılı olmayaraq mülkiyyətçilik o vaxt meydana gələ bilər ki, istehsalın nəticələrinə və şərtlərinə kimsə «özününkü», kimsə «özgəninki» kimi münasibət bildirə bilsin. Bunsuz, ümumiyyətlə, mülkiyyət yoxdur. Bu nöqteyi-nəzərdən hansı ideoloji niyyətə xidmət etsə də, hər hansı bir mülkiyyət forması xüsusidir. Mülkiyyətin elementar izahından belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, o, insanın əşyaya münasibəti deməkdir. Lakin bu mülkiyyətin məzmununun açılmasında kifayət edici deyildir. Belə ki, mülkiyyətçi öz əşyası ilə bağlı digər, kənar şəxslərlə də münasibətdə olur. Buna görə de mülkiyyət təkcə insanın əşyaya münasibətində deyil, həmin əşya barəsində insanlar arasındakı münasibətlərdə özünü göstərir. Münasibətlərin bir qütbündə əşyaya öz əşyası kimi münasibət göstərən mülkiyyətçi, digər qütbündə isə həmin əşyaya yad münasibət göstərməyə borclu olan digər, üçüncü şəxslər çıxış edir. Bu o deməkdir ki, bütün üçüncü şəxslər özgə əşyasına, o cümlədən bu əşyada təcəssüm edən mülkiyyətçinin iradəsinə hər cür təcavüzdən imtina etməyə borcludurlar. Mülkiyyətin müəyyən olunması o deməkdir ki, o, əşya qismində olanın maddi qidavericisidir. Mülkiyyətə eyni zamanda iradəvi məzmun da xasdır, belə ki, məhz mülkiyyətçinin suveren iradəsi ona mənsub olan əşyanın məişət təyinatını müəyyən edir. Mülkiyyət - ictimai münasibətdir. Əgər özgə şəxslərdə mülkiyyətçinin əşyasına «özgəninki» münasibəti olmasaydı, mülkiyyətçinin də həmin əşyaya «özününkü» münasibəti olmazdı. İctimai münasibət kimi mülkiyyətin məzmunu mülkiyyətçinin maddi nemətlərin istehsalı, bölgüsü, dəyişməsi və istifadə edilməsi prosesində digər şəxslərlə çıxış etməsi labüd olan əlaqə və münasibətlərdə açılır. Mülkiyyət maddi və iradəvi məzmuna malik olan ictimai münasibətdir və əmlak münasibətlərində başlıca yer tutur. Lakin bu, mülkiyyətin xarakteri üçün kifayət hesab oluna bilməz. Bunun üçün mülkiyyətçinin ona mənsub əmlaka hər hansı bir konkret formada ifadə oluna bilən iradəvi aktını göstərməsi lazımdır. Mülkiyyətçi öz əmlakıyla bağlı istənilən münasibətə girə bilər, bir şərtlə ki, bu qanunvericiliklə qadağan edilməsin və yaxud mülkiyyətin sosial təbiətinə zidd olmasın. Mülkiyyətçinin iradəsi ona mənsub əmlaka sahiblik, istifadə və sərəncamda ifadə olunur. Mülkiyyətçinin əşyaya (əmlaka) münasibətdə konkret aktı, nəticə etibarilə bunlarla məhdudlaşır. Sahiblik dedikdə, mülkiyyətçinin əmlak (əşya) üzərində faktiki sahibliyi, yəni təsərrüfat ağalığı başa düşülür. Sahiblikdə mülkiyyətçilik münasibətlərinin tarazlığı, əmlakın fərdə və kollektivə bağlılığı əks olunur. Əmlakdan onun faydalı təbii xassələrinin hasil edilməsi, habelə ondan fayda götürülməsi istifadə adlanır. İstifadədən fayda - gəlir, artım, bəhər, törəmə şəklində və başqa formalarda ola bilər. Sərəncam dedikdə isə mülkiyyətçi tərəfindən əmlakın hüquqi müqəddəratının təyin edilməsi başa düşülür. Bu, əmlakın özgəninkiləşdirilməsi, kirayə verilməsi, girov qoyulması və s. üsullarla ola bilər. Əmlakdan istifadə edilməsi və onun üzərində sərəncam verilməsində, artıq mülkiyyət münasibətlərinin dinamikası ifadə olunur. İqtisadi kateqoriya kimi mülkiyyət, bütün tarixi dövrlərdə mövcud olmuşdur. Əlbəttə, insanların hələ təbiətdən ayrılmadığı, öz ehtiyaclarını sadə vasitələrlə ödədiyi bəşər cəmiyyətinin ilk başlanğıc mərhələsi istisna olunur. Cəmiyyətin inkişafının müxtəlif dövrlərində əmlak münasibətləri də müxtəlif olmuşdur. İctimai formasiyalara uyğun olaraq mülkiyyətin müxtəlif tipləri - ibtidai icma, quldarlıq, feodal - təhkimçi və kapitalist tiplərini bir-birindən ayırmaq olar. Yaxın keçmişə qədər mülkiyyətin bir tipi kimi sosialist mülkiyyəti də kifayət qədər əsaslar olmadan qeyd edilirdi. Sosializm birliyinə daxil olan dünyanın heç bir ölkəsində sosializm əslində qurula bilmədi. Bilavasitə istehsalçılar istismara məruz qalır, istehsal vasitələrinin istehsalçılara verilməsi həqiqətdə baş vermədi. Bu ölkələrin totalitar rejimləri mülkiyyətin o tipini təsdiq etdi ki, o, mülkiyyətin xarakterik əlamətlərinə, tamamilə, yabancı idi. İstər iqtisad, istərsə də hüquq elmi müxtəlif münasibətlərin olmasına baxmayaraq mülkiyyətə xüsusi və həm də dəyişkən bir iqtisadi kateqoriya kimi baxır. Beləliklə, iqtisadi mənada mülkiyyət dedikdə, maddi nemətlərin və ən əvvəl istehsal vasitələrinin mənimsənilməsi və onlar üzərində sahiblik, istifadə və sərəncam verməklə əlaqədar olaraq insanlar arasında tarixən müəyyən edilmiş iqtisadi münasibətlər başa düşülür. Bu münasibətlər hüquqla mühafizə edildikdə mülkiyyət hüququna çevrilir. Mülkiyyət hüququ öz normaları vasitəsilə mülkiyyəti, yəni iqtisadi münasibətləri möhkəmləndirir və mühafizə edir. Mülki Məcəllənin 152.1-ci maddəsinə əsasən, mülkiyyət hüququ - subyektin ona mənsub əmlaka (əşyaya) öz istədiyi kimi sahib olmaq, ondan istifadə etmək və ona dair sərəncam vermək üzrə dövlət tərəfindən tanınan və qorunan hüququdur. Mülki hüquq elmində mülkiyyət hüququ iki mənada başa düşülür: obyektiv və subyektiv mənada. Obyektiv mənada mülkiyyət hüququ dedikdə, mülkiyyət münasibətlərini nizama salan hüquq normalarının məcmusu, subyektiv mənada mülkiyyət hüququ dedikdə isə mülkiyyətçinin öz mülahizələrinə görə, heç kimdən asılı olmayaraq qanunla müəyyən edilmiş hüdudlarda müəyyən əmlaka sahiblik, ondan istifadə və üzərində sərəncam hüququ başa düşülür. Demək, mülkiyyət hüququnun məzmununu mülkiyyətçinin əmlaka sahiblik, ondan istifadə və üzərində sərəncam hüququnun məcmusu təşkil edir. 3. Mülkiyyət hüququnun tərkibi 3.1 Sahiblik hüququ Sa hib lik sə la hiy yə ti əm la ka (əş ya ya) fak tik sa hib li yi hə ya ta ke çir mə yin hü qu qi cəhət dən tə min edil miş im ka nı dır (MM-in 152-ci mad də si nin 2-ci bən di). Sa hib lik sə la hiy yə ti qa nun la mü əy yən edi lən və qo ru nan elə bir im kan dır ki, bu nun la əş ya ya fak ti ki cəhət dən yi yə lən mək tə min edi lir. Bu sə la hiy yət də əş ya nın mü əy yən şəx sə məx sus ol ma sı im ka nı hü qu qi cəhət dən ifa də olu nur. Sa hib lik sə la hiy yə tin dən is ti fa də et mək lə şəxs öz tə sər rü fat sa hib li yin də əş ya ya ma lik olur, əş ya nı öz tə sər rü fa tın da sax la yır, sı ğor ta et di rir, uço tu nu apa rır, ba lan sa gö tü rür, baş qa söz lə de sək, bu əş ya nın sa la mat qal ma sı nın tə min edil mə si nə, ida rə olun ma sı na və sax la nıl ma sı na yö nə lən hə rə kət lər edir. Sa hib lik sə la hiy yə ti nə mül kiy yət çi nin əm la kın tə sa dü fən tə ləf və xa rab ol ma sı ris qi ni ara dan qal dır maq və ram et mək üz rə hə rə kət lə ri də da xil dir. Əm la kın tə sa dü fən məhv ol ma sı və ya tə sa dü fi zə də lən mə si ris qi, əgər qanunverici lik də və ya mü qa vi lə də ay rı qay da nə zər də tu tul ma yıb sa, mül kiy yət çi nin üzə ri nə dü şür (MM-in 152-ci mad də si nin 10-cu bən di). Sa hib lik sə la hiy yə ti həm də mül kiy yət çi nin ona məx sus olan əş ya nın sax la nıl ma sı yü kü nü da şı ma ğa yö nə lən hə rə kət və təd bir lə ri ni əha tə edir. Əgər qanunverici lik də və ya mü qa vi lə də ay rı qay da nə zər də tu tul ma yıb sa, mül kiy yət çi ona mən sub əm la kın sax la nıl ma sı yü kü nü da şı yır (MM-in 152-ci mad də si nin 11-ci bən di). Sa hib lik sə la hiy yə ti əş ya ya yal nız tə sər rü fat (fak tik) sa hib li yi nin hə ya ta ke çi ril mə si ni ifa də edən hü qu qi im kan dır. Bu na gö rə də əra zi və mə kan ba xı mın dan mül kiy yət çi nin ol du ğu yer dən baş qa əra zi də yer lə şən və ona məx sus olan əş ya ye nə də mül kiy yət çi nin fak tik sa hib li yin də qal maq da da vam edir. Mə sə lən, və tən daş bir ay müd də ti nə baş qa şə hə rə yay mə zu niy yə ti nə ge dir. Be lə hal da o, ya şa yış evi nə və bu ev də ki mə i şət pred met lə ri nə, ha be lə ev ava dan lıq la rı na sa hib lik sə la hiy yə ti nə ma lik ola jaq dır. Sa hib lik mül kiy yət çi dən ay rı lıb, baş qa şəx sə ve ri lə bi lər. Be lə hal da mül kiy yət çi ol ma yan şəx sin sa hib li yi ya ra nır. Bu sa hib lik iki cür olur: qa nu ni sa hib lik; qey ri-qa nu ni (qa nun suz) sa hib lik. Qa nu ni sa hib li yə həm də ti tul sa hib li yi de yi lir. Ti tul sa hib li yi hü qu qi əsa sa ma lik olan sa hib lik dir. Hü qu qi əsas ti tul ad la nır.
Qa nun suz sa hib lik özü iki cür olur: vij dan lı sa hib lik; vij dan sız sa hib lik. Bu na uy ğun ola raq qa nun suz sa hib lər vij dan lı və vij dan sız sa hib lər (əl də edən lər) ad la nır. Vicdan lı sa hib lik odur ki, bu sa hib lik də vij dan lı əl də edən özü nün qa nun suz sa hib li yi ni bil mir və ya bil mək im ka nı na ma lik ol mur. Mə sə lən, və tən da şın sa tıl maq üçün ko mis yon ma ğa za sı na qo yul muş oğur luq ma lı nı hə min ma ğa za dan al ma sı vij dan lı sa hib lik dir, bu şərt lə ki, o, sa tı lan ma lın oğur luq mal ol ma sı nı bil mə sin və ya bil mək im ka nı na ma lik ol ma sın. Vicdan sız sa hib lik odur ki, bu sa hib lik də vij dan sız əl də edən qa nun suz sa hib li yi ni bi lir və ya bil mək im ka nı na ma lik olur (MM-in 157-ci mad də si nin 5-ci bən di). Mə sə lən, şəx sin bi lə-bi lə oğur lan mış əm la kı sa tın al ma sı vij dan sız sa hib li yə mi sal dır. Sa hib lik sə la hiy yə ti onu hə ya ta ke çi rən sub yekt lə rə gö rə iki ye rə bö lü nür: mül kiy yət çi nin sa hib lik sə la hiy yə ti nə; qey ri-mül kiy yət çi şəxs lə rin sa hib lik sə la hiy yə ti nə. Mül kiy yət hü qu qu əsa sın da şəx sə məx sus olan əş ya ba rə sin də hə ya ta ke çi ri lən sa hib lik sə la hiy yə ti nə mül kiy yət çi nin sa hib lik sə la hiy yə ti de yi lir. Mül kiy yət çi sta tu su ol ma yan şəxs lə rin əş ya ba rə sin də hə ya ta ke çir dik lə ri sa hib lik sə la hiy yə ti qey ri-mül kiy yət çi şəxs lə rin sa hib lik sə la hiy yə ti ad la nır. O özü iki cür olur: məh dud əş ya hü qu qu sub yekt lə ri nin sa hib lik sə la hiy yə ti (mə sə lən, əş ya nı gi rov sax la ya nın, uzuf ruk tu a rın, yə ni əş ya dan is ti fa də edən şəx sin sa hib lik sə la hiy yə ti); öh də lik hü qu qu sub yekt lə ri nin sa hib lik sə la hiy yə ti (mə sə lən, icarə çi nin icarə yə gö tür dü yü əş ya ya sa hib lik sə la hiy yə ti, da şı yı cı nın da şı dı ğı və baş qa şəx sə məx sus olan yü kə sa hib lik sə la hiy yə ti, pod rat çı nın ona tə mir üçün ve ril miş əş ya ya sa hib lik sə la hiy yə ti və s.). Mül kiy yət çi nin sa hib li yi il kin və müs tə qil sa hib lik, baş qa şəxs lə rin sa hib li yi isə tö rə mə sa hib lik dir. Ti tul sa hib li yi, yə ni mül kiy yət çi ol ma yan şəx sin sa hib li yi mül kiy yət hü qu qun dan tö rə yir. Bu nun la bə ra bər, qeyd et mək la zım dır ki, əş ya ya sa hib lik bü tün hal lar da hü quq la qo run mur və mü ha fi zə edil mir. Mə sə lən, mül ki döv riy yə də is ti fa də olun ma sı qa da ğan edi lən (mül ki döv riy yə qa bi liy yə ti ol ma yan) ob yekt lər və tən da şın fak ti ki sa hib li yin də olar sa, hə min ob yekt və tən daş dan dər hal alı nır. Sa hib lik sə la hiy yə ti ni sa hib lik dən fərq lən dir mək la zım dır. Sa hib lik sə la hiy yə ti sa hib li yə əsas ve rən hü quq dur (hü qu qi im kan dır). Sa hib lik isə fak ti ki (fi zi ki, mad di), yə ni hü quq la bağ lı ol ma yan mü na si bət dir, fakt dır. Ola bil sin ki, mü əy yən şəxs əş ya nın sa hi bi ol sun, am ma onun hə min əş ya ya sa hib lik sə la hiy yə ti ol ma sın. Mə sə lən, şəxs əş ya nı oğur la yır. Be lə hal da əş ya nın sa hi bi hə min əş ya ya sa hib lik sə la hiy yə ti ni itir mir, sax la yır. O, yal nız əş ya ya fi zi ki (mad di, fak ti ki) sa hib lik dən məh rum olur. La kin bun dan fərq li ola raq, oğ ru əş ya nın fak ti ki (fi zi ki) sa hi bi olur. Am ma o, hə min əş ya ya sa hib lik sə la hiy yə ti nə ma lik de yil. 3.2 İstifadə hüququ İs ti fa də sə la hiy yə ti əm lak dan (əş ya dan) onun fay da lı tə bii xü su siy yət lə ri ni ha sil et mə yin, ha be lə on dan fay da gö tür mə yin hü qu qi cəhət dən tə min edil miş im ka nı dır (MM-in 152-ci mad də si nin 3-cü bən di). Bu sə la hiy yət əsa sın da fi zi ki şəxs əş ya dan is ti fa də et mək lə öz mad di və mə nə vi tə lə ba tı nı ödə yir (öz mən zi lin də ya şa yır, av to mo bil də ge dir, ayaq qa bı ge yi nir və s.), hü qu qi şəxs lər isə xam mal və ma te ri al la rı emal et mək lə mü əy yən mal is teh sal edir. Be lə tə səv vür ya ra nır ki, əş ya dan is ti fa də et mək əş ya ya mü na si bət də şəx sin öz mə na fe yi üçün hə rə kət et mə si ni (müx tə lif ehtiyacı və tə lə ba tı ödə mək, fay da gö tür mək, gə lir, ar tım və bə hər əl də et mək, məh sul is teh sal et mək və s.), onun kö mə yi ilə is teh sal və ya is teh lak ehtiyac la rı nın ödə nil mə si ni, əş ya nın so si al-tə sər rü fat tə yi na tı na uy ğun ola raq is tis mar edil mə si ni ifa də edir. İs ti fa də sə la hiy yə ti ya şəx si ehtiyac la rı tə min et mək lə, ya da iq ti sa di-tə sər rü fat məq səd lə ri ilə bağ lı ola bi lər. Əş ya dan is ti fa də ni şərt lən di rən və ifa də edən hə rə kət üsul la rı iki cür olur: is teh sal və ya di gər fə a liy yə tə yö nə lən hə rə kət üsu lu (is teh sal is teh la kı pro se si); şəx si is teh la ka yö nə lən hə rə kət üsu lu (şəx si is teh lak pro se si). Bu üsul lar dan hər han sı bi ri nin tət biq olun ma sı əş ya nın nö vün dən ası lı dır. İs teh lak olun ma yan əş ya lar (mə sə lən, is ti fa də pro se sin də it mə yən, la kin təd ri jən köh nə lən, yə ni amor ti za si ya edən is teh sal va si tə lə ri, dəz gah lar, ava dan lıq lar, ci haz lar və s.) is ti fa də ob yek ti olar sa, be lə hal da əş ya dan is ti fa də de dik də, onun is teh sal və ya di gər fə a liy yət məq səd lə ri nin hə ya ta ke çi ril mə sin də tət biq edil mə si ba şa dü şü lür. İs teh lak olu nan əş ya lar (ya na jaq, ər zaq məh sul la rı, xam mal və s.) is ti fa də ob yek ti olar sa, be lə hal da əş ya dan is ti fa də hə min əş ya nın əv vəl ki və ziy yət də mövcud ol ma sı na son qo yul ma sı na, ha be lə onun baş qa və ziy yə tə gə ti ril mə si nə yö nə lən hə rə kət lə ri ifa də edir. Mə sə lən, xam mal dan mə mu lat ha zır la nır və s. Özü də be lə hal da əm la ka fak ti ki sə rən jam ve ri lir. Hər bir mül ki hü quq sub yek ti əş ya dan is ti fa də sə la hiy yə ti əl də et mək hü qu qu na ma lik dir. Bu məq səd lə qa nun on lar üçün mü əy yən hə rə kət lər et mək im ka nı mü əy yən edir. La kin bu im ka nın həj mi bü tün sub yekt lər üçün ey ni de yil dir. İs ti fa də sə la hiy yə ti nin baş qa şəx sə keç mə si nin ən ge niş ya yıl mış mül ki-hü qu qi üsu lu əqd lər dir (mü qa vi lə lər dir). Bu üsul mül kiy yət hü qu qu nun hü dud la rın dan kə nar qay da da is ti fa də sə la hiy yə ti nin bir şəxs dən di gə ri nə keç mə si ni şərt lən di rir və bu nun la hə min sə la hiy yət mül kiy yət çi dən ay rı lır. Mü qa vi lə ilə is ti fa də sə la hiy yə ti həm müd dət li, həm də müd dət siz ola raq mül kiy yət çi dən di gər şəx sə ve ri lə bi lər. Be lə mü qa vi lə lə rə icarə, əm lak ki ra yə və əm lak dan əvəz siz is ti fa də mü qa vi lə lə ri ni və b. mi sal gös tər mək olar. Sa hib lik ki mi is ti fa də də iki cür olur: qa nu ni is ti fa də; qey ri-qa nu ni is ti fa də. Qa nu ni is ti fa də odur ki, be lə hal da mül kiy yət çi və ya di gər ti tul sa hi bi əm lak dan is ti fa də üçün di gər şəx sə icazə ve rir. Qey ri-qa nu ni is ti fa də ha lın da isə əm lak di gər şəx sin is ti fa də si nə qüv və də olan qanunverici li yin po zul ma sı ilə və di gər şəxs lə rin hü quq la rı nın po zul ma sı ilə ke çir. Əm lak dan is ti fa də hü qu qi əsa sa (mə sə lən, mül kiy yət çi ilə bağ lan mış mü qa vi lə əsa sın da və s.) ma lik olar sa, bu, ti tul is ti fa də si ad la nır. İs ti fa də sə la hiy yə ti nə şəx sin öz əş ya sın dan is ti fa də et mə mə si im ka nı da da xil dir (MM-in 152-ci mad də si nin 7-ci bən di). La kin mül kiy yət çi nin əm lak dan is ti fa də et mə mə si və ya ona qul luq et mə mə si ictimai mə na fe yə zidd ola bil məz. İs ti fa də sə la hiy yə ti sa hib lik sə la hiy yə ti ilə sıx bağ lı dır. Be lə ki, əş ya dan is ti fa də hü qu qu nu hə ya ta ke çir mək üçün şəxs ilk növ bə də ona sa hib lik sə la hiy yə ti nə ma lik ol ma lı dır. 3.3 Sərəncam hüququ Sərəncam hüququ - əmlakın (əşyanın) hüquqi müqəddəratını təyin etməyin hüquqi cəhətdən təmin edilmiş imkanıdır. Mülkiyyətçi öz əmlakını satmaq, kirayə vermək, girov qoymaq, bağışlamaq barədə öz mülahizəsinə görə qərar qəbul edir. Bir qayda olaraq, əmlak üzərində sərəncam mülkiyyətçiyə məxsus olur. Mülkiyyətçi olmayanın əmlak üzərində sərəncam verməsi yalnız qanunda göstərilən hallarda ola bilər. Bu, kreditorun borcunu ödəmək məqsədilə mülkiyyətçinin əmlakının məcburi satılmasında ve s. hallarda özünü göstərir. Məsələn, vətəndaşlar özlərinə məxsus olan bu və ya digər əmlaklarını ssuda almaq məqsədilə lombardlara təhvil verirlər. Əgər onlar göstərilən müddətdə aldıqları pulu geri qaytarmasalar lombardlara verilən əmlak satılır. Sonra verilmiş ssuda götürülür, qalan hissə isə mülkiyyətçiyə verilir. Bir sıra əmlakdan istifadə edildikdə onlar öz varlığını itirir, məhv olurlar. Bununla əlaqədar olaraq mülkiyyət hüququ xitam edilir. Deməli, mülkiyyətçi tərəfindən əmlakın məhv edilməsi də sərəncam hesab edilir. Lakin əmlakını məhv edən mülkiyyətçinin fəaliyyətinin hüquqi tənzimini vermək nəzərə çarpacaq dərəcədə mürəkkəbdir. Əgər mülkiyyətçi əmlakı məhv edir və ya atırsa, o, əmlak üzərində sərəncamını birtərəfli qaydada əqdin baş verməsi vasitəsilə həyata keçirmiş olur, bu halda mülkiyyətçinin iradəsi mülkiyyət hüququnun xitamına və yaxud bu hüquqdan imtina olunmasına yönəldilmişdir. Yox, əgər əmlakdan bir dəfə istifadə olunmaqla (məsələn, meyvəni yemək və s.) mülkiyyət hüququna xitam verilirsə, onda mülkiyyətçinin iradəsi mülkiyyət hüququnun xitamına deyil, əmlakdan faydalı xassələrin hasil edilməsinə yönəlir. Deyilən misalda əmlak üzərində sərəncam hüququnun deyil, istifadə hüququnun həyata keçirilməsi baş vermiş olur. Mülkiyyət hüququnun anlayışının açılması mülkiyyətçinin malik olduğu səlahiyyətlərlə başa çatmır. İş ondadır ki, eyni səlahiyyətlərə həm mülkiyyətçi, həm də digər şəxslər (məsələn, mülkiyyətçinin əmlakına tam təsərrüfatçılıq aparmaq hüququ olan şəxs və s.) malik ola bilər. Bunun üçün məhz mülkiyyətçinin səlahiyyətlərini əks etdirən spesifik əlamətlər müəyyən olunmalıdır. Bu əlamətlər ondan ibarətdir ki, mülkiyyətçi öz səlahiyyətlərini öz mülahizəsinə görə həyata keçirir. Bu zaman mülkiyyətçi öz mülahizəsinə görə səlahiyyətlərini həyata keçirmək və ya əmlak üzərində sərəncam vermək hüququnu digər şəxslərin həmin əmlak üzərində iradəsindən asılı olmayaraq bilavasitə qanuna əsaslanaraq həyata keçirir. Digər şəxslərin əmlak üzərində iradəsi isə təkcə qanuna söykənmir, eyni zamanda mülkiyyətçinin iradəsindən asılı olur və onunla şərtlənir.
Mülkiyyət hüququnun forma və növləri məsələləri təkcə nəzəri cəhətdən deyil, həm də praktik cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Konkret şəxsə məxsus olan əmlakın mülkiyyət hüququnun hansı forma və növünə aid olması əmlakın hüquqi rejimini və eyni zamanda mülkiyyətçinin həmin əmlaka olan sahiblik imkanları spektrini müəyyən edir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası mülkiyyətin üç formasını - dövlət mülkiyyəti, xüsusi mülkiyyət və bələdiyyə mülkiyyəti formasını təsbit etmişdir. Bütün növlərdən olan daşınar və daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququnun subyektləri hüquqi və fiziki şəxslər, bələdiyyələr və Azərbaycan Respublikası ola bilər. 4. Mülkiyyət hüququnun formaları və növləri Mülkiyyət hüququnun forma və növləri məsələləri təkcə nəzəri cəhətdən deyil, həm də praktik cəhətdən mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Konkret şəxsə məxsus olan əmlakın mülkiyyət hüququnun hansı forma və növünə aid olması əmlakın hüquqi rejimini və eyni zamanda mülkiyyətçinin həmin əmlaka olan sahiblik imkanları spektrini müəyyən edir. Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası mülkiyyətin üç formasını - dövlət mülkiyyəti, xüsusi mülkiyyət və bələdiyyə mülkiyyəti formasını təsbit etmişdir. Bütün növlərdən olan daşınar və daşınmaz əmlaka mülkiyyət hüququnun subyektləri hüquqi və fiziki şəxslər, bələdiyyələr və Azərbaycan Respublikası ola bilər. Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|