Kahtabe b. ŞEBÎB 6 Bibliyografya : 6

KANDİL

Müslümanlarca mübarek sayılıp kutlanan özel geceler.

Muhtelif dönemlere ait Çeşitli kandil tipleri

Osmanlı padişahı II. Selim döneminde (1566-1574) camiler aydınlatılıp minareler­de kandiller yakılarak kutlandığı için bu gecelere kandil geceleri denilmiştir. Bun­lar Mevlid, Regaib. Mi'rac, Berat ve Kadir geceleridir. Bazan Arapça "leyi" (gece) ke­limesi eklenerekleyle-i Kadr, leyle-i Be­rât şeklinde de Kullanılır. Bu gecelerin kutlanma tarihleri kamerî takvime göre şu şekilde belirlenmiştir: Mevlid kandili rebîülevvel ayının on ikinci. Regaib receb ayının ilk cuma, Mi'rac aynı ayın yirmi ye­dinci, Berat şaban ayının on beşinci. Ka­dir ise ramazan ayının yirmi yedinci ge­cesi. Zikredilen rakamlar daima geceden sonra gelen güne aittir.

Mevlid kandili Hz. Peygamber'in doğu­mu münasebetiyle kutlanır. Mevlid kut­lamalarını ilk ihdas eden zatın Erbil Ata­beği Muzafferüddin Kökböri (ö. 629/1232) olduğu kabul edilir. Bu kutlama için top­lananlara mevlid kıssaları okumayı ilk başlatan kişinin ise Mısır Çerkez hüküm­darlarından biri veya Mısır Fâtimîleri ol­duğu söylenir.⁵⁹⁸ Makrîzî'nin Fatımî bayramlanyla il­gili yazdıkları bu konuda onların önceliği­ni teyit eder mahiyettedir.⁵⁹⁹ Osmanlı döneminde mevlid kandillerinde çeşitli kutlama faaliyetleri icra edilirdi. fbnü'I-Hâc gibi bazı fakihler. mevlid mü­nasebetiyle yapılan eğlencelere ve israf olduğu gerekçesiyle çok sayıda kandil ya­kılmasına karşı çıkmıştır. Süyûtî, mevlid gecelerinde toplu halde Kur'an okunma­sını ve Resûl-İ Ekrem'e dair sohbetlerin ardından yemek ikram edilmesini bid-'at-ı hasene olarak görmektedir.⁶⁰⁰

Bir kısmı zayıf veya mevzu olmakla be­raber receb ayının faziletine dair nakledi­len rivayetlerden Resûl-i Ekrem'in bu aya ayn bir değer verdiği anlaşılmaktadır. Za­manla müslümanlar üç ayların ilk cuma gecesine rağbet gösterip ihya etmeye başlamışlardır. Bu gecenin Regaib diye adlandırılmasında Hz. Peygamber'e iza­fe edilen, fakat hadis âlimlerince mevzu olarak değerlendirilen rivayetin de ⁶⁰¹ etkisi olmuş­tur. Regaib namazıyla İlgili rivayeti 412 (1021) veya 414 (1023) yılında vefat eden Ali b. Abdullah b. Cehdam'ın ihdas ettiği söylenir.⁶⁰²

Receb ayında kutlanan diğer bir gece de Mi'rac gecesidir. Abdullah b. Mes'ûd'un rivayetine göre bu gece beş vakit namaz farz kılınmış, Hz. Peygamber'e, Allah'a şirk koşmadıkları sürece ümmetinin gü­nahlarının bağışlanacağı müjdesi veril­miştir.⁶⁰³ Bu haber şefaatle ilgili rivayetlerle birlikte mütalaa edildiğinde Mi'rac müslümanlar için bir bayram, kutlanmaya lâyık bir olay haline gelir.⁶⁰⁴

Berat gecesi adını Allah'ın günahkârları affetmesinden alır (berâet). Müfessirsa-hâbîlerden İkrime el-Berberî, Duhân sû­resinde (44/3) sözü edilen "mübarek gece"nin Berat olduğu kanaatindedir.⁶⁰⁵ Resûl-i Ekrem'in bu ge­cede ibadetle meşgul olmayı ve gündü­zünde oruç tutmayı teşvik ettiği nakledilir.⁶⁰⁶ III. (IX.) yüzyılda ya­şayan Fâkihî Mekke'de Berat gecesinin kutlanmasıyla ilgili bilgi vermektedir. Bu­na göre Mekke halkı Mescid-i Harâm'da namaz kılmak, Kabe'yi tavaf etmek ve Kur'an okumak suretiyle geceyi ihya eder­di.⁶⁰⁷ Fâkihî'den üç asır sonra Mekke'yi ziyaret eden İbn Cübeyr de benzer bilgiler verir ⁶⁰⁸ V. (XI.) yüzyılın ortalarından iti­baren Şam'daki Emeviyye Camii'nde Berat gecesinde kandiller yakılmış, bunu bid'at olarak değerlendiren birtakım fet­valara rağmen bu âdet bir süre devam et­miştir.⁶⁰⁹ İbn Kesîr, Be­rat gecesinde halka tatlı dağıtma gele­neğini ilk başlatan kişinin Selçuklu Veziri Fahrülmülk olduğunu kaydeder.⁶¹⁰

Müslümanlarca kutlanan mübarek ge­celerin en önemlisi Kadir gecesidir. Aynı adı taşıyan sûrede (97/23) Kur'an'ın inme­ye başladığı bu gecenin bin aydan daha hayırlı olduğu bildirilmektedir. Kadir ge­cesinin zamanıyla ilgili farklı rivayetler varsa da ramazan ayının yirmi yedinci ge­cesi olduğu görüşü ağırlık kazanmakta­dır.⁶¹¹

Müslüman toplumlar tarafından farklı şekillerde algılanan beş kandil gecesinden Regaib ile Berat'in kutsallığı kesin olma­dığı gibi bu gecelerde ifa edilecek ibadet­ler hakkında kaynaklarda sahih bilgilere rastlanmamıştır ⁶¹²Hz. Peygamber'in doğumu şüphe yok ki Önemli bir olaydır. Mi'rac da hem nas-larla hem de tarihî kayıtlarla sabittir. Ancak bu olaylarla bağlantılı olarak kay­naklarda gerek Resûlullah gerekse as­hap döneminde kutlama niteliğinde her­hangi bir etkinliğe rastlanmamıştır. Kadir gecesinin faziletini anlatan ve ay­nı adla anılan sûrede Kur'an'ın inişine, dolayısıyla İslâm'ın doğuşuna vurgu yapılmaktadır. Bu açıdan sözü edilen beş kandil içinde en çok önem verilmesi gereken gece Kadir gecesidir. Ancak Du­hân süresindeki âyetlerle birleştirildiği takdirde (44/2-6), Kadir'in vahyin inmeye başladığı yılda ramazan ayına denk gel­diği yolundaki bilgiden başka kesinlik ar-zeden bir sonuç çıkarmak ve belli bir za­man belirlemek mümkün görünmemek­tedir.

Müslümanların cuma ve bayramlar dı­şında bazı gün ve gecelerde dinftarihî olayları hatırlayarak heyecanlarını taze­lemeleri ve bu münasebetle bazı etkin­liklerde bulunmaları tabiidir. Ancak doğ­ruluğu sabit olmayan veya uydurulan ri­vayetlere dayanan bazı ibadet şekillerini ifa tasvip edilemez. Dinî hayat süreklilik ve kararlılık isteyen zihnî ve kalbî bir yat­kınlıktır. Yılın birkaç gün veya gecesinde dinî hayatı yaşayıp belli davranışları tek­rarlamak dindar olmanın dünyevî ve uh-revî sonuçlarını doğurmaz. Bu açıdan ba­kıldığında kandiller münasebetiyle göste­rilen faaliyetler doğrudan İslâm'ın bir emir veya tavsiyesi değil çeşitli müslüman top­lumların gelenekleri konumundadır.

Bibliyografya :

Müsned, II, 176; VI, 239; Buhârî, "Meğâzî", 70; Müslim. "îmân", 279; ibn Mâce, "Şalât", 191; Fâkihî. Ahbâru Mekke, Beyrut 1414, III, 84;Taberî, Câmicu'l'beyân,XXV, 108-109; İbn Hibbân. Şahîhu İbn Hibbân (nşr. Şuayb el-Ar-naût], Beyrut 1987, VIII, 127-132; İbn Cübeyr. er-Rlhle, Beyrut 1400/1980, s. 119-120; Zehe-bî. Mîzânü'l-riidâl (nşr. Ali M. Muavvaz v.dğr.l, Beyrut 1416/1995, V, 172; VIII, 91, 162; İbn kesîr, el-Bidâye,XU, 7, 13; XIII, 147; XIV, 48, 247; Heysemî, Mecma'it'z-zeuâ'id, VIII, 65; Mak-rîzî, el-Hıtat, I, 490; İbn Hscer el-Askalanî, Fet-hu'l-bârî, Beyrut 1379, XI, 55; Süyûtî. et-Le'â-li'l-maşnü'afı'l-ehâdişi'l-meüzü'a., Beyrut 1983, II, 56; a.mlf., fjüsnu'l-makşid fi catne!i'l-mev-lid (nşr. Mustafa Abdülkâdir Atâ], Beyrut 1985, s. 41;Adûnî. Keşfü'l-hafâ', Beyrut 1985, 11, 36; Cebertî, 'Acâ'ibü'lâşâr, II, 242-243, 245, 483, 592; 111, 474; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ue Türk-lstâm Medeniyeti, İstanbul 19Ö0, s. 349; Ca'fer Murtazâ el-Âmilî, el-Meoâsim ue'l-Merâsim, Tahran 1987, s. 19-22, 40-41; Paka-lın, II. 521-524. Nebi Bozkurt

1 Cemâziyelâhir 129 / Mart 747

2 Şâban 130 / Nisan 748

3 I Zilhicce 130/ I Ağustos 748

4 23 Receb 131/ 18 Mart 749

5 10 Muhar­rem I 32/29 Ağustos 749

6 Tekvin, 10/25

7 İbn Hişâm, s. 5; İbn Sa'd, I, 43; Cevâd Ali, I, 354-355

8 Mes-ûdî, s. 70-71

9 Hemdânî, I, 116;Mes'ûdî,s. 70-71

10 A'râf 7/65

11 Hakka 69/4-8

12 Cem-here, s. 7-8, 329

13 Hemdânî, 1, 103 vd.; Mes'ûdî, s. 70-71

14 Cemhere, s. 7

15 Hac 22/78

16 İbn Sa'd, 1,51

17 el-Mufaşşal, 1, 473

18 İbn Habîb, s. 364

19 Hemdânî, 1, llövd, 131 vd

20 Cevâd Ali, I, 362

21 Hemdânî, 1, 125 vd,; Cevâd Ali, 1. 363 vd

22 Mes-ûdî, s. 70-71

23 DİA, XVII, 182

24 Kamus Tercümesi, IV, 1145-1146

25 E/2İng.. iv, 449-451

26 meselâ bk. Hattâb, I, 90-91

27 BA, A.DVN, nr. 25/47

28 bk. Kethüda

29 bk. Hasan paşa, Kethüda

30 el-Bakara 2/127; en-Nahl 16/26

31 yaklaşık VIİ/X1II, yüzyıldan itibaren

32 el-Tauzîh, 1, 20

33 el-Mişbahu.'1-mü.nîr, "kcad" md

34 el-Eşbâh, I, II

35 et-Teivîh, I, 20

36 et-Ta'rîfât, "kâcide" md

37 Gamzü 'uyü-ni'l-beşâ'ir, 1,51

38 el-Medhatü'l-fık-hiyyü't-câm, II. 947

39 Mecelle, md. 1, 4, 8, 22

40 Tehâne-vî, II, 1176; İbnü'l-Hümâm, I, 29

41 el-Eşbâh üe'n-nezâ'ir, 1,11, 93

42 İbn Nüceym, s. 10-11, 14, 191 vd.).

43 Mecelle, md. 2

44 kaidenin medrek, me'haz, asıl, külliyyâttan farkı İçin bk. Ya'küb b. Abdülvehhâbel-Bâhasîn, s. 68-84

45 bk. Eşbâh Ve Nezâir; Fu­rûk

46 Mecelle, md. 5

47 a.g.e., md. 15

48 a.g.e., md. 16

49 Ali Ahmed en-Nedvî, el-KauâHdü'l-fıkhiyye, s. 402-423

50 et-Furûk, 1, 2-3

51 el-Eşbâh ue'n-nezâ'ir, s. 10

52 Gamzil 'uyûni'l-beşâ'ir, I, 34

53 BuhânVCihâd", l22;"İctişâm", 1; Müs­lim, "Mesâcid", 5-8,"Eşrİbc", 71

54 örnek olarak bk. Ali Ah-med en-Nedvî, el-tiaüâ'id ve'd-dauâbilü'l-müstahtaşa mine't-Tahnr, Kahire 141 1/ 1991; Muhammed er-Rukî,KauûHdü'l-fık-tıi'l-İstâmî min hilâli KUâbi'l-İşrâf'alâ me-5â'i/-öıW.Dımaşk 1419/1997

55 ibn Nüceym.s. 10

56 Kahire 1329, 1972; Beyrut, ts.

57 Ya'kübb.AbdülvehhâbeI-Bâhasîn,s. 319-323

58 bu tür ça­lışmalarla ilgili olarak bk. Ya'küb b. Ab-dülvehhâb ei-Bâhasîn, s. 406-409

59 el-KauâHd ue'd-dauâbUü'i-müstahlaşamine't-Tahrir, s. 121, 479-498, 515-524

60 Tâceddin es-Sübkî, I, 12

61 a.g.e., 1, 12-13,41, 48, 50, 54; SüyÛtî, s. 35-37; Hısnî, I, 203-206; küllî kaideleri bu anlayışa göre tasnif eden çağdaş literatürörneği olarak bk. Sa­lih b. Ganim es-Sedlân, el-KavâHdü'l-ftk-hiyyetü.'l-kübrâ, Riyad 1417

62 Mecelle, md. 2

63 a.g.e., md. 4

64 a.g.e., md. 17

65 a.g.e., md. 20

66 a.g.e., md. 36

67 ei-Eşbâh ue'n-nezâ'İr, s. 14-21, I 14

68 Kauâcidü'l-ahkam, 1, 3-4, 9

69 el-Eşbâh ue'n-nezâ'İr, s. 38

70 Mustafa Ahmed ez-Zerka, II, 948

71 Hamevî, I, 37; Ali Haydar, I, 23

72 nşr. Ah­med b. Muhammed el-Unkurî, Riyad 1413/1993

73 nşr. Suûd es-Sübeytî, Mekke 1408/1988

74 nşr. Teysîr Faik Ahmed Mahmûd, l-fll, Ku­veyt 1402/1982

75 nşr Abdurrahman b. Abdullah eş-Şa'lân. 1-111. Riyad 1418/ 1997

76 nşr Câsim b. Süleyman el-Füheyd ed-Devserî, Beyrut 1415/1994

77 1-1V, Necef 1389/ 1969

78 kavâid literatürü ve yukarı­da zikredilen eserler hakkında geniş bilgi için bk. Hisnî, neşredenin girişi. I, 52-73; Muhammed Sıddîki b. Ahmed el-Borno, I, 103-119; Yaman, s. 27-36

79 bk. usûl-i fıkıh

80 nşr. Muhammed Hasan Heyto, Beyrut 1400/1980

81 nşr. Muhammed Hâmid el-Fı-kî, Kahire 1375/1956

82 bu konudaki li­teratür için bk. Ya'kübb. Abdülvehhâbel-Bâhasîn,s. 350-410

83 bk. bibi

84 meselâ elif har­finde 666 kaide yeralır

85 bk. Kıvâfe

86 13 Zilhicce422/1 Aralık 1031

87 bir rivayete göre Vezir İbnü'l-Müslime

88 28 Ramazan 447/ 21 Aralık 1055

89 Zilkade449/Ocak 1058

90 Zilhicce 45I /Ocak 1060

91 Safer 452/Mart 1060

92 13 Şaban 454/22 Ağus­tos 1062

93 e!-İctikâdürl-Kâdi-rî

94 Şevval 324/ Eylül 936

95 6 Ce-mâziyelevvel 324/1 Nisan 936

96 19 Ce-mâziyelevvel 333 /7Ocak945

97 Samic, Di-uândeKâ'imî,s. 37-45

98 a.g.e., s. 50-75

99 bk. bibi

100 bk. Mehdî el-Muntazar

101 bk. âlem

102 İbnü'l-Esîr, IV, 409

103 Mecellelü. Kü.ltiyyeü'1-âdâb Câmi'atü Bağdâd, sy. 31[Bağdad 1981 s. 205-251

104 Dihhûdâ,xl, 1592

105 SüleymanİyeKtp., Fâtih, nr. 1903/ 2, vr. 310-343

106 meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, I-VI, nr. 869; Süleymaniye, I-IV, nr. 552; Ka-dizâde Mehmed, I-IV, nr. 177; Mahmud Pa­şa, I-VII, nr. 205; Karaçelebizâde Hüsâ-meddin, I-V, nr. 140; Esad Efendi, Mil, nr. 986; Fâtih, İ-IV, nr. 1974-1978

107 Keşfü'z-çunûn, II, 1187

108 me­selâ bk. Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 896, Reşid Efendi, nr. 236, Damad İbra­him Paşa, nn 698, Mahmud Paşa, nr. 221, 240; TSMK, III. Ahmed, nr. 742

109 Sü­leymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 337, Esad Efendi, nr. 501, Serez, nr 541, 542, Lala İsmail, nr. 71, 753; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 615,616; Beyazıt Dev-let Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 986, 987, 988

110 Bünyâ-nü 'i-uüşûl fî şerhi'l-uşûl li'l-Bezdeuî; Mu-rad Molla Ktp., Murad Molla, nr. 669

111 II, 192

112 Webster's Third, s. 1173

113 İnbâ'ü't-ğumr, 1, 172

114 ge­niş bilgi için bk. Bağa

115 Çıkış, 28/12-21

116 meselâ bk. Hezekiel, 21/6

117 Muharrem 433 /Eylül 1041

118 Keşfü'z-zu.nû.n, I, 258; II, 1912

119 Mulıammed b. Hasan-ı Ca'ferT, s. 21-22, 23, 30

120 Târîh-i Sefer-l Rusya, vr. 15İJ

121 Hüseyin Râmiz, vr. 23 Sâdullah Enverî, Târih I, vr. 129b

122 BA, Dîvân-i Hümâ­yun, Tahvil Defterleri, nr. 16, s. 264

123 BA, Dîvân-ı Hümâyun, Tahuîl Defterleri, nr. 16, s. 264

124 8 Şâban 1 192/ 1 Eylül 1778

125 Cevdet, II, 328-329

126 13 Safer I 193/2 Mart 1779

127 8 Şaban 1193/21 Ağustos 1779

128 BA, MD, nr. 176, s.73/hk. 3

129 BA, Dîvân-ı Hümâyûn, Tahvil Defterleri, nr. 16, s. 48

130 BA.MD, nr. 176, s. 206/ hk. 3

131 Nesefî, I, 146, 241

132 ibn Teymiyye, I, 270

133 İbn Fûrek, s. 330

134 Abdül-kâhirel-Bağdâdî, üşûtü'd-dîn, s. 254; Ne-serî, I, 333; Şehristânî, I, 32

135 Tebyînü kezibi'l~müflerî,s. 398

136 İthâ-fû's-sâde, II, 6

137 İbn Asâkir, s. 398

138 üşûlü'd-dîn, s. 116

139 Tefsîru esmâHllâhi'l-hüs-nâ, vr. \Sb; Tebştratü't-edille, I, 146, 241

140 el-Fark, s 284

141 Abdülkâhir el-Bağdadî, üşûlü'd-dîn, s. 310; a.mlf., el-Fark, s. 94, 284

142 Nesefî, II, 781

143 Abdülkâhirel-Bağdâdî, Tefsîru esmâ'Ülâhi'l-hüsnâ.vr. 148b

144 Neşe-fî, 1, 334

145 İmâmü'l-Haremeyn el-Cüvey-nîıeş-Şâmi/,s. 293

146 İbn Teymiyye, II, Yİ

147 Nesefî, I, 131, 241

148 a.g.e., I, 281,304;Abdülkâhirel-Bağdâdî, Tefsîra esmâ'Ulâhi'l-hüsna.vr. 302

149 meselâ bk. a.g.e., vr. 164 b; İmâmü'l-Haremeyn el-Cüveynî, el-Burhân, I, 191-192; EbûAzbe.s. 78

150 Nesefî, I, 337; II, 544, 653

151 a.g.e., 1, 452-453

152 a.g.e., İl, 781

153 Abdülkâhirel-Bağdâdî, Tefsîru. esmâ'itfâ-tıl'l-hüsnâ, vr. 208b

154 Nesefî, II, 826; Kalânisî'nin di­ğer görüşleri İçin bk. Gimaret, CCLXXVI1 |1989],S.235-261

155 Tebsıralü '1-edUle, 1, 306

156 a.g.e., I, 427; Zebîdî, II, 5

157 Zehebî, Mîzânü'l-ftidâl, III, 525

158 el-Kifâyetü'l-küb-râ fi'l-kırâ'âü'l-'aşr

159 İbra­him Efendi, nr. 72

160 Ba-yezid, nr. 201, vr. ll!-57b

161 ayrıca bk- Brockel-mann, GAL Suppt., 1, 723

162 1993, Câmiatü'l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İs-lâmiyyekülliyyetü usûli'd-dîn

163 AbdülmehdîAbdülcelîl Hasan, s. 13-14

164 Brockelmann, GAL, 1,519

165 20 Receb 678/26 Kasım 1279

166 14 Receb 680/ 29 Ekim 1281

167 ö Zilkade 689/ 10 Kasım 1290

168 ayrıca bk. DM, VI, 170

169 bk. Refi-İ Kalâyî

170 bk. Maklûb

171 Cevheri, 204; Lisâ-nü'l-cArab, "klb" md.

172 Kamus Tercümesi, I, 445

173 Hûd 11/120

174 el-İsrâ 17/36

175 Âl-i İmrân 3/119, I 54

176 el-En'âm 6/ 125; ez-Zümer 39/22

177 Âl-i İmrân 3/7, 190

178 Tâhâ 20/54,128

179 Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, "Lüb", "Nühâ", "Şadr", "Fu'âd" md.leri

180 el-Hac 22/46

181 el-A'râf7/179

182 Tâ-cü'i-carûs, "klb" md.; Gazzâlî, İhya', III, 3, 44

183 el-A'râf 7/179

184 el-Hac 22/46

185 Kâf 50/37

186 Müsned, IV, 408; VI, 302

187 Müsned, II, 168, 173; Müslim, "îmân", 1, 2;Tirmizî,"Dacavât",89, 124

188 İbn Mâce, "Mukaddi­me", 13

189 Müslim,"Kader", 17; İbn Mâce, "Mukaddime", 1 3; Tirmizî,"Dacavât", 89, "Kader", 7

190 ayrıca bk. el-En'âm 6/110; Gazzâlî, İhyâ\ 111,44

191 el-Hucurât 49/ 7, 14; el-Mücâdile 58/22

192 Buhârî, '"İlim", 33, 39

193 el-Mâide 5/41; el-Ahzâb 33/53

194 Buhârî, "Da^vât", 9; Müslim, "Müsâfırîn", 181

195 el-Hac 22/32; Müsned, V, 71, 3 79

196 el-Bakara 2/260; Âl-i İmrân 3/126; el-Mâide 5/113; el-Enfâl 8/10; er-Ra'd 13/28-, el-Feth 48/4, 18

197 Âl-i İmrân 3/103; el-Hadîd 57/27; et-Te-gâbün 64/11

198 el-Hac 22/46

199 el-Bakara 2/74; el-Mâide 5/13; ei-En:âm 6/ 43; ez-Zümer 39/22

200 el-Bakara 2/7; en-Nahl 16/108; ei-Câsiye 45/23

201 el-A'râf 7/101; Yû­nus 10/74

202 el-Bakara 2/88; el-En'âm 6/25; el-İsrâ 17/46; Muhammed 47/24; el-Mutaffifîn 83/14

203 es-Saf 61/5

204 Tirmizî, "Tefsîrü'I-rvur'ân", 2/35

205 Gazzâlî, İhya', III, 26