Kelime gruplari

KELİME GRUPLARI

Kelime grubu, bir varlığı, bir kavramı, bir niteliği, bir durumu veya bir hareketi karşılamak üzere, belirli kurallar içinde yan yana gelen kelimeler topluluğudur.

Kelime ile kelime grubu arasındaki fark kelime grubunun bir kelimeler topluluğu oluşudur.

Kelime grupları;

1-Tek kelime ile karşılanamayan varlık, kavram, nitelik, durum ve hareketleri karşılar. Örneğin: İpek böceği, fotoğraf makinesi, telefon etmek, kör olmak gibi varlık ve hareketlerin dilimizde tek kelimelik karşılıkları yoktur.

2-Varlık, kavram, nitelik, durum ve hareketleri, anlamlarını genişleterek, belirterek, pekiştirerek, niteleyerek karşılar.

Çocuk / çiçeği / arkadaşına / uzattı cümlesini

Küçük çocuk / elindeki kır çiçeklerini / çok sevdiği arkadaşına / uzattı şeklinde varlıkların niteliklerini belirterek de ifade edebiliriz.
Kelime gruplarının özellikleri:

1. 
   Kelime grupları, cümle ve diğer kelime grupları içinde, tek kelime gibi isim, sıfat, zarf ve yüklem görevi yapar.
   
2. 
   Kelimelerin grup içindeki sıralanışı kurallıdır. Ana öğeler sonda yardımcı öğeler ise sonda bulunur. Sadece birleşik fiil ile edat grubunda ana öğe başta bulunur.
   
3. 
   Kelime gruplarında öğelerin diziliş sırası konuşma dili ve şiir dilinde bozulabilir.
   

Hakkıdır Hakka tapan milletimin istiklal: ( Hakk’a tapan milletimin hakkıdır.)

Öğretmeninin gözüne öyle girmişti ki (Gözüne girmişti)

Hala dilimdedir tuzu engin denizlerin. (Engin denizlerin tuzu)

Sırtına Sakarya’nın Türk tarihi vurulur. (Sakarya’nın sırtına)

ç) Kelime gruplarının diğer kelime ve kelime gruplarıyla ilişkisi sonlarına gelen çekim ekleriyle sağlanır. Çekim ekleri bağlandığı kelimeye değil, o kelime grubuna aittir.

Çalışkan insan / kendi varlığında hüküm süren bir uyumu / bütün kâinata /nakleder.
Yukarıdaki cümlede ikinci ve üçüncü kelime gruplarındaki hal ekleri, eklendikleri kelime gruplarını belirtili nesne ve dolaylı tümleç olarak fiile bağlamıştır.

4. 
   İkiden fazla kelimeli kelime gruplarında iç içe geçmiş, birbirini tamamlayan başka kelime grupları bulunur.
   

Küçük odadaki mumun / soluk ışığı: belirtili isim tamlaması.

Tamlayan tamlanan

Küçük odadaki mum: sıfat tamlaması.

Soluk ışık: sıfat tamlaması.

Görüldüğü gibi belirtili isim tamlamasının tamlayan ve tamlananı birer sıfat tamlamasıdır.
Türkçede başlıca şu kelime grupları bulunur:

1. 
   İSİM TAMLAMASI
   

İki isim unsurundan meydana gelen bir kelime grubudur.

Özellikleri:

1. 
   Birinci isim ilgi hali ekini bazen alır bazen almaz; ikinci isim her zaman iyelik eki alır.
   

Köy + yol+u = Köy yolu

Ova + nın + yeşil+i= ovanın yeşili

Biz + im + ses +(i) miz = bizim sesimiz

2. 
   Birinci unsur tamlayan, ikinci unsur tamlanan adını alır.
   

Çoban / çeşmesi

Sabrın / acı meyvesi

Mayısın / taze rüzgârı

Uzak bir iklimin / ılık havası

3. 
   Birinci unsuru ilgi eki taşıyan isim tamlaması belirtili isim tamlaması adını alır.
   

Çiçeğin / kokusu, kuşun / sesi

Ty tn ty tn

Bu tamlamalarda tamlayan, belirli bir nesneyi göstermektedir. Birinci unsur belirtme görevi yapmaktadır.

Belirtili isim tamlamasının unsurları şiir dilinde yer değiştirebilir.

Kimse duymaz çilesini tütmeyen ocakların (tütmeyen ocakları çilesini)

Tamlamanın unsurları arasına başka unsurlar girebilir.

Tahsilin ticarette yeri yok.
ç) Birinci unsuru ilgi eki taşımayan isim tamlaması belirtisiz isim tamlamasıdır.

Çoban / çeşmesi

İshak / kuşu

Ihlamur ve gül / kokusu

Ahududu / şerbeti

Bu tamlama belirsiz, genel bir nesneyi karşılar. İki unsur arasındaki ilişki devamlıdır. Bu yüzden iki unsur arasın başka bir unsur giremez.

Şiir dilinde belirtisiz isim tamlamasının unsurları yer değiştiremez.

4. 
   Tamlayan ve tamlanan unsurları kelime grubu olabilir.
   

Taşlara sürülen kumlu ayakkabıların / çıtırtısı (tamlayan: sıfat tamlaması.)
Türklüğün / ceylan yürekli töresi (tamlanan: sıfat tamlaması)

5. 
   İsim tamlamalarında birden fazla tamlayan ve tamlanan unsur bulunabilir.
   

Evin / kapısı, penceresi

Ty tn tn

Göğün, ovanın / rengi

Ty ty tn
f) İsim tamlaması, cümle ve kelime grupları içinde isim, sıfat ve zarf görevi yapar.

El yazması eserler. (Sıfat)

Toprakların en bereketlisini sende sürdüm. (İsim)

Bütün aile pazar günleri bir araya gelirdi. (Zarf)

2. 
   SIFAT TAMLAMASI
   

Bir isim unsurunun bir sıfat unsuruyla nitelendiği veya belirtildiği kelime grubudur.

Sıfat unsuru + isim unsuru = sıfat tamlaması

Verimli + topraklar = verimli topraklar.

Bütün + insanlar = bütün insanlar

Özellikleri:

1. 
   Sıfat tamlamasında ana öğe isim olup sonda bulunur. Sıfat, yardımcı unsurdur, ismin önünde yer alarak ismi tamlar. Yani sıfat tamlayan, isim tamlanan unsurdur.
   

Kanlı / ağıt

S İ

Açan / gül

S İ

Biz / insanlar

S İ

Kurşun yüklü / bulutlar

S İ

Yeşil palmiye altındaki / kırmızı halılar

S İ

Ne avladığını bilmeden gün boyu olta sarkıtan / balıkçılar

S İ

b) Sıfat tamlamasında isim ve sıfat unsuru eksiz birleşir.

c) Sıfat tamlamasında unsurların biri veya hepsi kelime grubu olabilir.

Mum rengi / çehreler (Sıfat unsuru isim tamlaması)

S İ

Ay ışığındaki / büyülü şeffaflık ve nur (Sıfat unsuru: isim tamlaması, isim unsuru: sıfat S İ tamlaması)

ç) Bir sıfat tamlamasında, ismi niteleyen aynı türde birden fazla sıfat unsuru bulunabilir.
Kırmızı kiremitli, beyaz badanalı / evler

S S İ

Kırışmış, kıpkırmızı, sopsoğuk / el

S S S İ

Birden fazla isim unsuru da bir sıfat unsuru ile nitelenebilir.

Pahalı / elbiseler, ayakkabılar

S İ İ

İpek yığınlarına sarılmış / sırmalar, tuğlar, sancaklar

S İ İ İ

5. 
   Nesnenin neden yapıldığını belirten “demir kapı, cam bardak, mermer köşk, gümüş kemer” gibi tamlamalar takısız isim tamlaması değil, sıfat tamlamasıdır.
   

Demir kapı (demirden yapılmış kapı) cam bardak (camdan yapılmış bardak)

6. 
   Sıfat ve zarfların önüne gelen azlık ve çokluk zarfları ile yapılan kelime grupları da bir sıfat tamlamasıdır.
   

En / tatlı, çok / güzel, pek / doğru, daha / gösterişli

7. 
   Sıfat tamlaması cümle ve kelime grupları içinde isim, sıfat ve zarf görevi yapar.
   

Sabah başlayan yağmur birdenbire sağanak şeklini aldı. (İsim)

Yüz bin kişi alanda toplanmıştı. (Sıfat)

Her gece salondaki yemek masasında toplanıp yemeklerin yerlerdi. (Zarf)

3. 
   SIFAT FİİL GRUBU
   

Bir sıfat fiil ile bu sıfat fiile bağlı unsur veya unsurlardan kurulan kelime grubudur. (Sıfat fiiller, fiillerden şu eklerle yapılır: -an/-en, -r, -ar/-er, -dık/-dik, -maz/-mez, -mış/-miş, -acak/-ecek, -ası/-esi)

Özellikleri:

1. 
   Grubun ana öğesi sıfat fiildir ve sonda bulunur. Gruba bağlı diğer unsurlar cümlede olduğu gibi özne, nesne, zarf ve dolaylı tümleç olarak sıralanırlar.
   

Eski İstanbul’un güzel semtlerini / yaratan (Türklük)

Belirtili nesne Y (Sıfat fiil)

Bütün hayalleri / yıkılmış (insanlar)

Özne Y (Sıfat fiil)

Meyve fidanları arasında /dolaştığımız (bir yer)

Dolaylı tümleç Y (sıfat fiil)

2. 
   Sıfat fiil grubu cümle ve kelime grupları içinde isim ve sıfat görevi yapar.
   

İnsanı ayrı ayrı saran bunca güzellik (Sıfat)

Denize düşen, yılana sarılır. (İsim)

4. 
   ZARF FİİL GRUBU
   

Bir zarf fiil ile bu zarf fiile bağlı unsur veya unsurlardan kurulan kelime grubudur. (Zarf fiiller, fiillere şu ekler getirilerek yapılır: -ınca/-ince, -arak/-erek, -dıkça/-dikçe, -ıp/-ip, -madan/-meden, -alı/-eli, -ken)

Özellikleri:

1. 
   Grubun ana öğesi zarf fiildir. Zarf fiil, grubun sonunda bulunur ve yüklem görevi yapar. Yardımcı öğe veya öğeler de özne, nesne, zarf, dolaylı tümleç olarak zarf fiile bağlanır.
   

Güneş /batacağı yere/ iyice /yaklaşınca

Ö DT ZT Y(zarf fiil)

Düşmanla /tek başına / vuruşarak

ZT ZT Y(zarf fiil)

Küçük bir masada / sınav kâğıtlarını / okurken

DT BN Y(zarf fiil)

2. 
   Zarf fiil grubu, cümle ve kelime grupları içinde zarf görevi yapar.
   

Yaşadıklarını hatırlayınca yüzü kıpkırmızı oldu. (ne zaman?)

Güneş batarken şehre vardık. (ne zaman?)

Eniştemiz, dargınlığını unutup barışmak istiyor. (nasıl?)

Bahar geleli kargalar sınırsız bir neşe içinde. (ne zaman?)

5. 
   İSİM FİİL GRUBU
   

Bir hareket ismi ile ona bağlı unsur veya unsurlardan kurulan kelime grubudur.

Özellikleri:

1. 
   Hareket ismi –mak/-mek eki ile yapılır. Hareket ismi grubun ana öğesi olup sonda bulunur. Grupta yüklem görevi yapan hareket isminin anlamı özne, nesne, zarf, dolaylı tümleç ile tamamlanır.
   

Onu / çıkacağı maça / hazırlamak

BN DT Y(isim fiil)

Bu efsaneyi / kavalına / söyletmek

BN DT Y(isim fiil)

b) –ma/-me ve –ış/-iş ekleri ile yapılmış hareket isimleri de isim fiil grubu kurabilirler.

Dürüst olduğuna / herkesi / inandırma

Dt Bn Y(isim fiil)

Halk sanatına / daima / açık olma

Dt Zt Y(isim fiil)

Uzun bir seyahatten sonra / yuvaya / dönüş

Zt Dt Y(isim fiil)

Etrafına / ürkek ürkek /bakış

Dt Zt Y(isim fiil)

c) İsim fiil grupları cümle ve kelime grupları içinde isim görevi yapar.

Anadolu’daki bütün Türkleri birleştirmek zorunlu idi. (isim)

Böyle bir âlemde uyanmak bir faciadır.(isim)
6. TEKRAR GRUBU

Bir nesneyi bir hareketi karşılamak için eş görevli iki kelimenin meydana getirdiği kelime grubudur.

Eğri büğru, çoluk çocuk, er geç, senli, benli, ezildi büzüldü, deli dolu, şırıl şırıl, içli dışlı.

Özellikleri.

1. 
   Grupta yer alan kelimeler arasında şekil ve anlamca bir ilişki vardır.
   

Aynen tekrarlar:

Mışıl mışıl, yavaş, yavaş, koşa koşa, ılık ılık, geze geze.

Yakın anlamlı tekrarlar:

Doğru dürüst, eğri büğrü, kılık kıyafet, dayalı döşeli, güle oynaya. (okul mokul, oyun moyun, çanta manta, halı malı)

Zıt anlamlı tekrarlar:

Bata çıka, irili ufaklı, ölüm kalım.

2. 
   Tekrarlar, anlamı güçlendirir; nesne ve harekete çokluk, süreklilik ve beraberlik anlamı kazandırır.
   

Mini mini çocuklar (anlamı kuvvetlendirme)

Diyar diyar dolaştım. (çokluk)

Yaza yaza usandı. (süreklilik)

İyi kötü bir şeyler yaptı. (beraberlik)

3. 
   Zamirlerin, bağlama ve çekim edatlarının dışında bütün kelimelerle tekrar grubu kurulabilir. ( ah vah, oh oh, fısıl fısıl, şırıl şırıl, zıp zıp, yavaş yavaş, sabah sabah, baka baka, gide gele, olmaz olmaz, bitmez türenmez, demet demet, öbek öbek)
   

ç) Grubu meydana getiren unsurlar çekim eki taşıyabilirler.

Evi barkı, sağa sola, işinde gücünde, varını yoğunu, dereden tepeden, oradan buradan

4. 
   Kelimeler arasında genellikle belirli bir ses düzeni bulunur. Bundan dolayı, tekrar gruplarının birçoğunda unsurların yeri değiştirilemez. Örneğin, eğri büğrü yerine büğrü eğri şeklinde ifade edilemez.
   
5. 
   Tekrar grupları isim, sıfat ve zarf görevi yapar.
   

Sürü sürü kargalar, uçarken acı acı bağırıyordu.

Sıfat Zarf

Kahve mahve yapmam sana ben.

İsim
7. EDAT GRUBU

Bir isim unsuru ile bir çekim edatından kurulan kelime grubudur.

İsim unsuru + çekim edatı = edat grubu

Yaşadığım + gibi = yaşadığım gibi

Çocuklar + için = çocuklar için.

Özellikleri:

1. 
   İsim unsuru başta, çekim edatı (ile, için, kadar, göre, diye, rağmen, karşı, doğru, gibi, dolayı, vb.) sonda bulunur.
   

İnsan / gibi

Çalışmasına / rağmen

Bir demet çiçek / ile

2. 
   Bu grupta birleşme, isim unsurunun ve edatın türüne göre ekli veya eksiz olur.
   

Yaşamak / için (eksiz)

Senin / gibi (-in eki)

Denize / doğru (-e eki)

Bundan / dolayı (-dan eki)

3. 
   Edat grubunda, isim unsuru kelime grubu olabilir.
   

Hür maviliğin bittiği son sınıra / kadar

Sıfat tamlaması

Bozulup dağılmak / üzere

İsim fiil grubu

İlk uçuştan sonra yuvaya dönmeyi başaran yavru serçeler / gibi

Sıfat tamlaması.

4. 
   Bu grupta birden fazla isim unsuru bulunabilir.
   

Yorgunluğuna, uykusuzluğuna / rağmen

İsim isim çekim edatı

Bir avuç buğday, bir tutam ot, bir karış toprak / için

İsim isim isim çe

5. 
   Edat grubu, cümle ve kelime grupları içinde, sıfat, zarf ve isim görevi yapar. Cümlenin kuruluşuna yüklem olarak da katılır.
   

Keskin bir ışık, etrafımızda bir zafer borusu gibi çınlıyor.

Zarf

O, savaşta arslan gibi kardeşini kaybetti.

Sıfat

Bizim perişanlığımız, gönülleri toplamak içindir.

İsim

f) Grubun vurgusu, isim unsuru üzerindedir.
8. BAĞLAMA GRUBU

Bağlama edatları ile birbirine bağlanmış iki veya daha fazla isim unsurunun meydana getirdiği kelime grubudur.

Özellikleri:

1. 
   Bağlama edatı (ve, veya, ile, ila, fakat, ama, değil vb) isim unsurlarının arasında bulunur. İsim unsurları, grubun kuruluşuna eşit olarak katılırlar.
   

İsim unsuru + bağlama edatı + isim unsuru = bağlama grubu

Kırmızı + ve + siyah = kırmızı ve siyah

İsim be isim

Babalar ile oğulları, olmak veya olmamak, Ayaşlı ve Kiracıları, üç ila beş, çalışkan fakat şanssız, para değil mutluluk, güzel ama vefasız

2. 
   İçinde ikiden fazla isim unsuru bulunan bir bağlama grubunda ve bağlama edatı, son iki isim unsurunun arasında yer alır.
   

Okumak, anlamak ve uygulamak

Ufak tefek, sinirli ve inatçı

Dağ, deniz ve ova

3. 
   Ne…ne…, hem….. hem…., ….da ….da, ister…. İster…, ya… ya… …mi …mi gibi bağlama edatlarıyla kurulan bağlama grubunda bağlama edatları, isim unsurlarının başında veya sonunda bulunur.
   

Ne mendil, ne de bir kol

Ne yer, ne yar

Şiir de, roman da

Hem annem, hem babam, hem de kardeşim

Zengin mi fakir mi

Ya bunu, ya şunu, ya da onu

ç) İsim unsurları kelime grubu olabilir.

İçeri girmek ve neden gelmediğini sormak istedi.

İsim fiil grubu isim fiil grubu

Ovaya bakarken ve güneşin batışını seyrederken neler düşünürdü.

Zarf fiil grubu Zarf fiil grubu

4. 
   Bağlama grupları cümle içinde isim, sıfat ve zarf görevi yapar.
   

9. UNVAN GRUBU

Bir kişi ismiyle, bir unvan ya da akrabalık isminden kurulan kelime grubudur.

Kişi ismi + unvan veya akrabalık ismi = unvan grubu

Fevziye + Hanım = Fevziye Hanım

Özellikleri:

1. 
   Kişi ismi başta, unvan ve akrabalık ismi sonda bulunur.
   

Çağrı Bey, Ülkü Hanım, Bilge Kağan, Mehlika Sultan, Osman Dayı, Fatma Nine, Türkan Hatun, Ali Dede, Oğuz Han, Enver Paşa.

2. 
   İki unsur eksiz birleşir.
   
3. 
   Bu grup, cümle içinde isim görevi yapar.
   

Unutamayacağım yüzlerden biri, Hatice Ninenin yüzüdür.

Osman Efendi cevap vermedi.

Mehmet Emin Bey Türkçe şiirlerini çıkardı.

4. 
   Birinci unsuru unvan veya akrabalık ismi olan “Sultan Orhan, Dede Korkut, Hoca Nasreddin, Doktor Murat, Hemşire Selma, Albay Turgut” gibi kelime grupları unvan grubu değil, birleşik isimdir. (Bakınız alt taraf 10. BİRLEŞİK İSİM konusu)
   

10. BİRLEŞİK İSİM

Bir nesnenin özel adı olmak üzere bir araya gelen kelimeler topluluğudur. (Birleşik isimleri birleşik kelimeler ile karıştırmamak gerekir. Birleşik isimler yan yana sıralanan özel isimlerle kurulur. Birleşik kelimeler ise herhangi bir kelime grubunun unsurlarının birleşmesiyle ortaya çıkar. Keçiören, Ulukışla, binbaşı, cumartesi gibi.)

İsim + isim + isim = birleşik isim ( özel isim grubu)

Yahya + Kemal + Beyatlı = Yahya Kemal Beyatlı

Özellikleri.

1. 
   İki ya da daha fazla kelimeli bütün kişi adları birleşik isimdir. Birleşik isimlerin hepsi özel isimdir.
   

İhsan Senan, Halil İbrahim Özaslan, Ahmet Kırıtoğlu, Gülşen Korkmaz, Ahmet Emirhan Sirkecioğlu, Yavuz Sultan Selim, Ali Şir Nevai

2. 
   Bu grupta isimler eksiz birleşir.
   
3. 
   Tamlananı özel isim olan sıfat tamlamaları, zamanla bir kişiye ad olmak üzere birleşik isme dönüşür. Şu örnekler sıfat tamlaması değil, birleşik isimdir.
   

Ulubatlı Hasan, Deli Dumrul, İkinci Selim, Deli İbrahim, Çiroz Ali

ç) Bu grup cümle içinde isim görevi yapar.

Durup bir an Küpeli Hafız’ı süzdü.

Köyünde kendisine Eşek Hasan diyorlar.

Kaşgarlı Mahmut bir Türk büyüğüdür.

11. ÜNLEM GRUBU

Bir ünlem edatı ile bir isim unsurundan kurulan kelime grubudur.

Ünlem edatı + isim unsuru = ünlem grubu

Ey + Türk gençliği = Ey Türk gençliği

Özellikleri:

1. 
   Bu grupta ünlem edatı (ey, ay, hey, bre, a, yâ, yahu, be vb.) başta, isim unsuru sonda bulunur.
   

A canım, be kardeşim, bre yalan dünya, hey çocuklar, ey Türk istikbalinin evladı, a benim aslan oğlum

b) Ünlem edatı ve isim unsuru eksiz birleşir.

c) İsim unsuru kelime grubu olabilir.

Ey mavi göklerin kızıl süsü

İsim tamlaması

Ey garip çizgilerle dolu han duvarları

Sıfat tamlaması

ç) Bu grupta birden fazla isim unsuru bulunabilir.

Ey hanımlar, beyler

İsim isim

Ey âlemi donatan ışık, toprağa can veren dal

İsim isim

4. 
   Bu grup cümle kuruluşuna katılmaz, hitaplarda kullanılır. Cümle dışı unsur olarak cümlenin herhangi bir yerinde bulunabilir.
   

Ey tatlı ve ulvi gece, yıllarca devam et.

İlahi bir kuvvetin, ebedi bir feyzin var, ey Türk.

12. SAYI GRUBU

Basamak sistemine göre sıralanmış sayı isimleri topluluğudur.

Özellikleri.

1. 
   Gruptaki sayı isimlerinin dizilişi basamak sistemine göredir. Sayılar sondan başa doğru büyür. Küçük sayı sonda bulunur. Sayı isimleri eksiz birleşir.
   

Altmış dört, seksen dokuz, yüz yetmiş beş, beş yüz on iki.

2. 
   Türkçede sayılar, sayı grubu dışında tek kelime, veya sıfat tamlaması ile karşılanır. Genellikle ara sayılar sayı grubudur.
   

Bir, beş, on, seksen, yüz, bin, milyon (kelime)

İki yüz, beş bin, otuz milyon (sıfat tamlaması)

On bir, doksan iki, yüz elli dört (sayı grubu)

3. 
   Sayı grubunda milyona kadar iki unsur vardır. Milyonlu sayılar üç, milyarlı sayılar dört unsurludur. Her unsur kendi içinde sayı grubu, sıfat tamlaması veya tek kelime olabilir.
   

Yedi yüz / elli: sayı grubu (yedi yüz: sıfat tamlaması)

İsim isim

Elli dört bin / altı yüz doksan: sayı grubu (elli dört bin: sıfat tamlaması.)

İsim isim

Elli / dört: sayı grubu

Altı yüz / doksan: sayı grubu

Altı / yüz : sıfat tamlaması.

Beş milyar / yedi yüz milyon / dokuz yüz elli bin / on üç: sayı grubu

Sıfat tam. Sıfat tam. Sıfat tam.

Dokuz yüz / elli : sayı grubu.

Dokuz / yüz: sıfat tamlaması.
ç) Sayı grubu, cümle içinde isim ve sıfat görevi yapar.

Düşman, altmış dört ceset bırakmıştı.

Sıfat

Yaptığı sarayların adedi kırk iki idi.

İsim

4. 
   Sayı isimleri ayrı yazılır.
   

13. BİRLEŞİK FİİL

Bir hareketi karşılamak üzere bir arada bulunan kelimeler topluluğudur.

Türkçede üç tip birleşik fiil vardır:

İsim+yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller:

Bunlar bir isim unsurunun “et-, eyle-, ol-, yap-, kıl-, başla-, bulun-“ yardımcı fiillerinden biriyle birleşmesinden kurulan birleşik fiillerdir.

İsim + yardımcı fiil= birleşik fiil

Mecbur +ol- = Mecbur olmak.

Var + et- = var et-

Devam et-, beyan et-, telefon et-, sabreyle-, fikreyle-, dost ol-, memnun ol-, banyo yap-, saygın kıl-, mecbur kıl-, çalışmağa başla-, okumağa başla-, söylemiş bulun-, gitmiş bulun-

Not: Bu tip birleşik fiiller ayrı olarak yazılırlar. Yardımcı fiil ile birlikte kullanıldığında ses düşmesine, ses türemesine uğrayan, yazılışı değişen bazı kelimeler ise yardımcı fiille birleşik yazılır.

His +et- = hissetmek,

sabır + et- = sabret-,

af + et- = affet-

zan + et- = zannet-
Fiil + yardımcı fiilden oluşan birleşik fiiller: Bir asıl fiil ile “bil-, ver-, git-, gel-, gör-, kal-, dur-, yaz-“ yardımcı fiillerinden birisiyle kurulan birleşik fiillerdir.

Asıl fiil + zarf fiil eki + yardımcı fiil= birleşik fiil

Gör + e + bil- = görebil-

Gel + i + ver- = geliver-

Bak+a+kal- = bakakal-

Bu tip birleşik fiillerde kullanılan yardımcı fiillerin birer fonksiyonu vardır. Bu fiiller sözlük anlamlarında kullanılmazlar, icra ettikleri fonksiyona göre adlandırılırlar. Fonksiyonlarına göre yardımcı fiiller şöyle adlandırılır:

• 
  Yeterlilik fiili: Bil- fiilidir. Asıl fiilin taşıdığı anlamı yapabilmeye gücü yetmeyi anlatır. Yazabil-, yürüyebil-, anlayabil-, söyleyebil-, uçabil-…. Olumsuzu şu şekilde yapılır. Yaz-ama-, yürüy-eme-, anlay-ama, söyley-eme-, uç-ama-….
  
• 
  Tezlik fiili: Ver- fiilidir. Çabukluk, tezlik, birden birelik anlatır. Yazıver-, yürüyüver-, anlayıver-, söyleyiver-, uçuver- …. Olumsuzu: Yazmayıver-, yürümeyiver-…
  
• 
  Sürerlilik fiili: Git-, gel-, kal-, dur-, gör- fiilleridir. Deneme, devamlılık, sürerlilik anlatır. Sürüp git-, olagel-, şaşakal-, bakadur-, yalvarıgör-….
  
• 
  Yaklaşma fiili: Yaklaşma fiili yaz- fiilidir. “... gibi olmak” anlamı taşır. Yani asıl fiilin karşıladığı anlama yakın olmayı ifade eder. Daha çok ağızlarda kullanılır. Düşeyaz-, öleyaz-, donayaz-, bayılayaz-….
  

Anlamca kaynaşmış birleşik fiiller:

Bu birleşik fiiller bir isim ve bir fiil unsurundan meydana gelir. İsim başta fiil sondadır. Unsurların biri veya hepsi kendi sözlük anlamları dışında kullanılır. Bunların bir kısmı deyimleşmiştir.

Para ye-, baş kaldır-, yol ver-, kan kustur-, el koy-, canı sıkıl-, göze gir-, deliye dön- ...

14. KISALTMA GRUPLARI

Kelime grupları ve cümlelerden yıpranma ve kalıplaşma yoluyla ortaya çıkan gruplardır. Bu gruplar genellikle isim fiil, sıfat fiil veya zarf fiil gruplarından kısalmış ve bunların bir kısmı kalıplaşmıştır. Kısaltma gruplarının ortak özelliği iki isim unsurundan oluşmaları ve vurgunun ikinci unsur üzerinde olmasıdır.

Kısaltma grupları şunlardır.

1. 
   İsnat grubu
   

Biri diğerine isnat edilen iki isim unsuru isnat grubunu oluşturur.

İsnat olunan + isnat edilen = isim unsuru

Gözü + tok= gözü tok

İsnat edilen unsur bir nitelik ismidir.

Eli / açık (arkadaş)

Sohbeti / tatlı (insanlar)

Canı / tez (çocuk)

Cebi / dolu (adam)

Grubun her iki unsuru da kelime grubu olabilir.

Eteği / son moda (kadın)

Sıfat tam.

İki düğmesi / kopuk (palto)

Sıfat tam.

Sırt çantası / çok ağır (öğrenci)

İsim tam. Sıfat tam.

İsnat grubu cümle içinde isim, sıfat ve zarf görevi yapar.

Kaç gözü yaşlıyı teselli etti. (isim)

Gurbet akşamlarının bağrı yanık yolcusuyum. (sıfat)

Ağzı açık bir süre baktı. (zarf)
İsnat grubu, sıfat fiil veya zarf fiil grubundan kısalmıştır.

Karnı tok (olan): sıfat fiil grubu

Başı açık (olarak): zarf fiil grubu

2. 
   Yükleme grubu
   

İsmin –i hali ekini alan bir isim unsurunun bir başka isim unsuru ile kurduğu kelime grubudur.

İnsanı / takdir

Memuru / teftiş

Grubun unsurları kelime grubu olabilir.

Küçük çocukları / af

Sıfat tam.

Evi / iyice tamir

Sıfat tam.

Bu grup cümlede isim ve sıfat görevi yapar.

Yüzü aşkın insan meydanda toplanmıştı. (sıfat)

Kitabı tetkik için görevliden izin istedi. (isim)
Bu grup isim fiil veya sıfat fiil grubundan kısalmıştır.

Yüzü aşkın (olan): sıfat fiil grubu

Kitabı tetkik (etmek) isim fiil grubu.

3. 
   Yaklaşma grubu
   

İsmin –e hali eki almış bir isim unsuru ile bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur.

Birinci isim –e hali ekini almış olup ikinci isim unsuru çoğunlukla bir nitelik ismidir.

Oyuna / düşkün (insanlar)

Cana / yakın (arkadaş)

Geçmişe / bağlı (kişi)

Sözüne / sadık (insan)

İçe / dönük (çocuk)

Dile / kolay (işler)

Gurubun unsurları keline grubu olabilir.

Güzel sanatlara / meraklı (kız)

Sıfat tamlaması

Geleneklere / çok bağlı (adam)

Sıfat tam.

Bu grup cümle içinde isim, sıfat ve zarf görevi yapar.

Yanında iki bine yakın savaşçı vardı. (sıfat)

Eğlenceye düşkünler, zamanlarını burada geçirir. (isim)

Saatlerdir kapıya dönük oturuyordu. (zarf)

ç) Bulunma grubu

İsmin –de hali ekini alan bir isim unsuru ile bir başka isim unsurunun oluşturduğu kelime grubudur.

Haftada / bir, dörtte / üç, solda / sıfır, yükte / hafif

Grubun unsurları kelime grubu olabilir.

Beş günde / bir

Sıfat tam.

Bu grup cümlede isim, sıfat ve zarf görevi yapar.

Arada bir kahkaha atardı. (zarf)

Ekmeğin dörtte birini uzattı (isim)

İşinde usta insanlarla bir arada çalışıyor. (sıfat)

4. 
   Uzaklaşma grubu
   

İsmin –den hali ekini alan bir isim unsurunun bir başka isim unsuru ile oluşturduğu kelime grubudur.

Birinci isim unsuru –den ekini taşır. İkinci unsur çoğunlukla bir nitelik ismidir.

İçten / pazarlıklı (çocuk)

Kendisinden / emin (adam)

Benden / gizli (iş)

Grubun unsurları kelime grubu olabilir. Uzaklaşma grubu cümlede isim, sıfat ve zarf görevi yapar.

Bu grup da sıfat fiil veya zarf fiil gruplarından kısalmıştır.

Camdan keskin, kıldan ince kılıç (sıfat)

Bu öğle paydosunda herkesten geç çıktı. (zarf)

Ondan daha heyecanlıya hiç rastlamadım. (isim)

5. 
   Vasıta grubu
   

Vasıta eki –le (-la) almış bir isim unsurunun bir başka isim unsuru ile oluşturduğu kelime grubudur.

Birinci unsur vasıta ekini taşır. İkinci unsur bir nitelik ismidir.

Seninle / dost (insanlar)

Bayrakla / süslü (sınıf)

Sırmayla / işli (cepken)

Bu grup da sıfat fiil veya zarf fiil grubundan kısalmıştır.

Davayla ilişkili (olan)

Parayla yüklü (olarak)

Vasıta grubu cümlede isim, sıfat ve zarf olarak kullanılır.

Garip çizgilerle dolu han duvarları (sıfat)

Bıçakla yaralıları öteki tarafa taşıdılar. (isim)

Annesiyle dargın gitti. (zarf)